На денот на македонскиот јазик и на македонската азбука ви претставуваме осум интересни податоци поврзани со македонската азбука!

1. Различни кирилици

Сигурно веќе знаете дека повеќе словенски јазици користат кирилица, но дали знаете кои се буквите што денеска се користат само во македонската кирилица? Тоа се буквите Ѓ, Ќ и Ѕ! Буквата Ѕ постоела и во старословенската кирилица, која веќе не се користи. На следниов дијаграм се прикажани деветте словенски кирилици и буквите што се исти и се разликуваат меѓу сите нив. Патем, постојат и многу несловенски јазици што користат свои приспособени кирилици, особено јазиците што се зборуваат на териториите на поранешниот СССР.

2. Најчестата буква на почеток на зборот

Во Толковниот речник на македонскиот јазик (издаден во шест тома од 2003 до 2014 година, a од многу скоро достапен и во електронско издание) како почетна буква најчесто се наоѓа буквата П, на која ѝ е посветен целиот четврти том на Речникот. Ова се должи (меѓу другото) на големиот број зборови изведени со префиксите по-, под-, пра-, пре-, пред-, при-, про-, против– итн.

3. Мали и големи, печатни и ракописни букви

Дали знаевте дека во печатното писмо на македонската азбука постојат само три случаи во кои малата и големата буква се разликуваат по форма? Тоа се А (а), Б (б) и Е (е). Ова е една од причините зошто при описменувањето на училиште малите и големите печатни букви се усвојуваат истовремено! Дури откако децата ќе ги научат печатните букви, почнуваат со усвојување на ракописните букви.

4. Предавање на македонското писмо со латиница

Поради специфичните букви во македонската азбука, не постои само еден единствен начин на кој може да се пренесе македонското писмо на латиница. Според Правописот на македонскиот јазик (стр.169), постои а) традиционален начин во кој се користат дијакритички знаци (цртички над буквите) и б) пренесување што се користи кај личните имиња во официјалните документи (без дијакритички знаци).

5. Македонски кирилични фонтови

Во современиот дигитален свет во кој живееме, фонтовите се од голема важност. Постојат многу кирилични фонтови, но важно е да се знае дека во ракописното македонско кирилично писмо некои букви изгледаат различно од нивните соодветни знаци во руската кирилица (која има најмногу корисници, па затоа постојат и најмногу фонтови). На пример, една голема разлика може да се забележи во буквите п и т, како што се гледа во следнава табела:

Иако фонтовите строго земено не се дел од лингвистиката, вреди да се нагласи дека во овие случаи конвенциите на различните јазици се разликуваат. Со помош на двете букви погоре лесно може да проверите дали кириличниот фонт што сте го избрале ја претставува македонската кирилица.

6. Гласови наспроти букви

Писмото претставува графички приказ на јазикот што го зборуваме. Во стандардниот македонски јазик има 31 глас*, а бидејќи правописот на македонскиот јазик е фонетски, односно гласовите се бележат така како што се изговараат, во македонската азбука има исто толку букви: 31. Но, тоа не е така во сите јазици! На пример, во англискиот јазик, буквата C се чита различно во зборовите castle и nice. Или, од друга страна, во германскиот јазик постојат четири начини да се запише гласот „aј“ како во зборот Mai. Гласовите во јазикот се неговите составни делови, а буквите и писмото се прашање на конвенција.

*Технички, тука станува збор за 31 фонема, а за разликите помеѓу глас и фонема допрва ќе пишуваме!

7. Азбука и кирилица

Зборот „азбука“ потекнува од имињата на првите две букви во најстарото словенско писмо, глаголицата: Ⰰ („аз“) и Ⰱ („буки“), со значење јас и букви, соодветно. Кирилицата со која денес се служиме го добила името во чест на Св. Кирил. Кога се зборува за кирилицата може да се чујат две придавки: кирилично или кирилско писмо. Сепак, кирилско писмо звучи како Кирил да бил тој што ја составил кирилицата, но тоа не е точно (тој ја составил глаголицата); затоа почесто се користи изразот кирилично писмо (во кој придавката е изведена од кирилица).

8. Панграми

Панграм претставува реченица што ги содржи сите букви од азбуката, а за најуспешен се смета оној во кој буквите се повторуваат колку што е можно поретко. Редакцијата на „Окно“ досега има објавено три конкурси за најдобар панграм на македонски јазик, а на интернет постои дури и бројач со кој може да проверите дали вашиот панграм навистина ги содржи сите букви и колку од нив се повторуваат. Како интересен пример го избравме следниов панграм на Новица Наков: Желката Љуба музицира на харфа читајќи го Његош, а песот Ѓоше се џари во ѕвезди.

---

Забелешка: Во првата верзија на овој текст имаше грешка во дијаграмот (како дел од русинската азбука беше претставена буквата ѣ, која веќе не се употребува), но сега е поправена. Му благодариме на читателот што ни ја посочи грешката!

Кога пред неколку месеци пишувавме за јазичниот пуризам, во дискусијата што ја поттикнавме се појави и едно одлично прашање: дали кај нас постои некаква институција што го регулира создавањето нови зборови за поимите за кои дотогаш сме немале збор? Оваа тема заслужува посебен текст, па ајде да ја отвориме!

Во општествата на големите светски јазици често постојат институции со цел редовно и ажурно збогатување на стандардниот јазик според потребите на луѓето. Поголемиот дел од ваквите регулаторни тела се ригидни и се стремат кон јазичен пуризам, но постојат и такви што се поотворени кон промени и ја следат вистинската употреба на живиот јазик. На пример, Француската академија (Académie française) ги нормира сите нови зборови што навлегуваат во јазикот и директно го контролира влијанието на другите јазици врз стандардниот француски јазик. Од друга страна, во ниедна од државите на англиското јазично подрачје не постои државно регулаторно тело од тој вид, но затоа за зборовите што стануваат дел од стандардниот јазик одлучуваат големите издавачи како Оксфорд и Кембриџ. Тие се водат по дескриптивистички принципи, па внимателно ја следат јазичната употреба и во своите речници редовно внесуваат нови зборови.

Институцијата задолжена за редовно и ажурно збогатување на македонскиот стандарден јазик е Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, во чија надлежност (меѓу другото) спаѓаат и издавањето разни речници, ажурирањето на правописот и сл. Иако издавањето такви материјали е од неспорна важност, во нашето општество е неопходно и поактивно да се следат актуелните јазични промени, потребите од нови зборови и прашањата околу нивната правилна употреба во стандардниот јазик. Причините за недоволната активност на Институтот се сигурно многубројни – недостиг на средства, кадар, добра организација итн. Меѓутоа, без оглед на причините, недостигот од такви активности навистина се чувствува и има свои последици, особено во време на големи општествени промени, кои секогаш носат нови концепти што треба да добијат свое име.

Зошто спомнуваме редовност и ажурност? Кога луѓето се соочуваат со нови предмети и појави, ако веќе знаат дека постои збор во друг јазик што точно го опишува дадениот концепт, многу е полесно да го преземат тој збор отколку да сковаат нов. Во современото општество комуникацијата се одвива толку брзо, што нема време да се чека новите изрази да добијат нечие одобрување. Со други зборови, јазикот се менува преку неговата употреба, а не може да се направи пауза и тој да се „замрзне“ за да се извршат интервенции што ќе бидат поприфатливи за неговите корисници. Всушност, од гледна точка на лингвистиката, не може да го негираме постењето на ниту еден збор ако има многу луѓе што го користат, дури и кога нам лично воопшто не ни се допаѓа. Но, тоа што може да се направи (преку соодветната институција) е да се предложи некаква алтернатива што е можно поскоро, која на тој начин би добила шанса да се натпреварува со формата која е „непожелна“.

На пример, во текот на последнава година се случија драстични промени во начинот на кој комуницираме во секојдневниот живот, бидејќи моравме сета комуникација да ја префрлиме на интернет. Ова го подразбираше и образовниот процес во кој се вклучени илјадници деца и наставници во целата држава. Со новите платформи за држење настава на далечина се јави потреба од еден цел нов вокабулар поврзан со софтверот за видеоповици, кој не беше преведен на македонски кога почна да се употребува на државно ниво. Како резултат на тоа, вистинската потреба да се зборува за различни функции на платформата ја задоволија зборови како: шерне, мјутне, кикне, скрин итн. Цела година подоцна, сѐ уште се слушаат критики во однос на тоа како учениците го користат јазикот за време на дигиталната настава, иако решение не е понудено од ниту една страна (вклучувајќи го и Министерството за образование и наука, кое е одговорно за образовниот процес). Дури и да се понуди некакво решение, сега е веќе предоцна, бидејќи англиските зборови се веќе зацврстени во секојдневната употреба на илјадници млади луѓе во државата.

Што можеме да направиме сите ние како поединци? Проактивност во однос на стандардниот јазик не треба да покажуваат само вработените во ИМЈ или МОН, туку сите што професионално се занимаваат со употребата на стандардниот јазик – новинарите, уредниците, преведувачите, лекторите, професорите… Сепак, многу би било полесно за сите кога препораките за употребата на нови зборови би биле институционално регулирани, бидејќи така може и најлесно да се следат. Иако слушаме многу критики за јазикот што го користат најмладите, важно е да се нагласи дека вината не е кај нив; фактот дека се работи за толку широка употреба посочува дека постои очигледен системски недостиг во работата на институциите што мора да се надомести.

Кога пишувавме за јазичниот прескриптивизам и пуризам, нагласивме дека стандардниот јазик е само една од варијантите на еден јазик:

„Стандардниот јазик во општеството служи како неутрален јазик на образованието и официјалната комуникација, но за лингвистите тој не е „подобар“ или „поправилен“ од другите варијанти на јазикот (разговорниот јазик и дијалектите). Употребата на стандардниот јазик во секој случај мора да се регулира и во тоа клучна улога имаат лекторите, но нивните интервенции мора да се ограничат само на ситуациите во кои се употребува стандардниот јазик.“ (извор)

Јазикот на еден народ го сочинуваат и стандардниот јазик и сите нестандардни варијанти што ги користат луѓето што го зборуваат тој јазик како мајчин, па така:

„Тоа што некој збор е нестандарден или од туѓо потекло не значи дека не е македонски; ако голем број луѓе го употребуваат, тогаш е дел од јазикот, сакале ние или не. Покрај тоа, факт е дека секој има право во својот говор да ги користи само зборовите што му се допаѓаат, но тоа не значи и дека смее да го осудува или поправа јазикот на другите луѓе.“ (извор)

Сите овие форми и варијанти на јазикот се сосема легитимни, но важно е да знаеме да разграничиме во кои случаи каква варијанта на јазикот треба да се користи – стандардна или нестандардна. Во секојдневниот живот е сосема вообичаено да користиме разговорен јазик, дијалект, заемки од странски јазици и сл., особено кога зборуваме со пријатели и познаници, или, пак, се наоѓаме во неформална ситуација (во продавница, во автобус, на пазар…). Дури и во рамки на разговорниот јазик постојат разлики во начинот на кој се изразуваме во зависност од соговорниците, целта на комуникацијата, расположението… Но, исто толку важно е и да се почитуваат ситуациите во кои навистина мора да се потрудиме и правилно да го употребуваме стандардниот јазик, како на пример кога сме вклучени во образованието (без оглед дали како ученици или како наставници), кога даваме пишана или усна изјава за медиумите, кога официјално претставуваме некоја организација итн.

Вистина е дека денеска во Македонија свесноста за употребата на стандардниот јазик не е на завидно ниво, и тоа особено паѓа в очи во медиумите, книгите што се печатат без соодветна лектура, јазикот на политичарите… Сепак, тоа што стандардниот јазик не се користи така како што треба не значи дека треба да се инсистира на негова употреба таму каде што не му е местото. Проблемот со јазичниот прескриптивизам настапува кога строгите правила на стандардниот јазик по секоја цена се спроведуваат и надвор од него. Во сите ситуации во кои треба да се трудиме да го употребуваме стандардниот јазик најдобро што можеме, мора да внимаваме на правилата на правописот или правоговорот. Меѓутоа, во сите останати ситуации, во ред е да си зборуваме така како што си зборуваме.

Како членови на една јазична заедница потребно е да размислуваме за тоа како го користиме јазикот и ние и другите околу нас. Ова не е едноставна тема што може да се отвори и да се затвори во кратко време, туку нешто за што ќе треба да се развие свест и постојана дискусија. Начинот на кој зборуваме за јазикот треба да вклучува разбирање за разликите меѓу зборувачите и почит кон сечие право да зборува така како што сака на својот мајчин јазик.

Таквата свесност е истовремено одговорност и на секој поединец и на целото општество. Јазикот што го користат јавните личности, новинарите, наставниците итн. би требало да биде пример за тоа каков начин на изразување е соодветен во секоја ситуација. Освен тоа, потребно е сите варијанти на јазикот (стандарден јазик, дијалекти, разговорен јазик) да се признаат како еднаквовредни и секоја од нив да го најде своето место и својата функција во општеството. Движењето меѓу различните варијанти во зависност од тоа со кого и каде комуницираме треба да се разбере како нешто најприродно од кое зависи здравиот однос кон јазикот.

Целта на лингвистиката е преку податоци за различните јазици што се зборуваат во светот да извлече заклучоци за човековиот јазик воопшто. Затоа лингвистите ги проучуваат сличностите меѓу јазиците, но и разликите меѓу нив.

Веќе при самото слушање на некој странски јазик може да забележиме некои негови особености, како на пример интонацијата или гласовите што ги содржи. Гласовите се најмалата единица на говорениот јазик. Тешко е да се изброи колку различни гласови можат да произведат говорните органи на човекот, но факт е дека секој човеков јазик содржи само подмножество од сите гласови што може да се изговорат. Интересно е дека нашите говорни органи се навикнати пред сѐ да ги произведуваат гласовите што ги содржи нашиот мајчин јазик – тоа е и една од причините зошто имитирањето на звуците на други јазици може да биде предизвик за некои луѓе. На пример, гласот [m] што го слушаме на почетокот на зборот месечина е дел од речиси сите светски јазици, но постојат гласови, т.н. кликови, кои се дел од само некои јазици што се зборуваат на југот на Африка.

Информациите што ги содржи одредена форма на зборот се нарекуваат граматички категории. На пример, формата свеќите содржи граматички информации својствени за именките во македонскиот јазик, па за оваа форма може да кажеме дека е: во женски род (според категоријата род), во множина (според категоријата број) и определена (според категоријата определеност). Формата прочитавте содржи граматички податоци својствени за македонскиот глагол: второ лице (според категоријата лице), множина (според категоријата број), свршен (според категоријата вид) и минато определено време (според категоријата време). Но, овие неколку граматички категории не се наоѓаат во сите јазици во светот, а постојат и други. Во унгарскиот јазик, на пример, именките не разликуваат граматички род, додека кај глаголите постои уште една (многу ретка) граматичка категорија: определеност. Освен тоа, како што веќе посочивме кај македонскиот и кај бугарскиот јазик, комуникативните потреби на зборувачите на одреден јазик може да доведат до развивање на нови граматички конструкции и граматички категории, или на губење на некои од старите.

Jазиците се разликуваат и во однос на зборовите што ги содржат. Еден важен извор на нови зборови во јазикот е зборообразувањето, при кое од веќе постојни елементи се создава нов збор со ново значење (на пример трка + -ач → тркач). Покрај тоа, бидејќи јазиците често се наоѓаат во меѓусебен контакт, вообичаено е да позајмуваат зборови едни од други. Проучувањето на зборовите во различните јазици е особено интересно кога се работи за зборови што означуваат специфични делови од културата на еден народ: храна, обичаи, животни и растенија, облека и сл. Историски гледано, кога две различни култури доаѓаат во контакт, таквите зборови најчесто се позајмуваат од еден во друг јазик за да се доловат предметите и концептите што едната култура ги нема. Предметите и концептите често патуваат заедно со нивните имиња; така на пример, името на бананата потекнува од волофскиот јазик, кој се зборува во Западна Африка, но зборот денеска се користи во целиот свет, бидејќи се раширил заедно со овошјето.

Може да се заклучи дека (не)постоењето на конкретен збор во еден јазик е важно за културата и народот што го зборува тој јазик, бидејќи е одраз на неговите потреби. Во одреден јазик можеме да очекуваме да сретнеме зборови за предмети и појави за кои често се зборува и што се дел од секојдневието на луѓето. Од друга страна, кога зборувачите на еден јазик се соочуваат со нешто ново, потребата да зборуваат за него е толку силна што луѓето секогаш наоѓаат начин да создадат нов збор што ќе го користат.

Покрај горенаведените разлики што произлегуваат од самите јазици, постојат и разлики што се прашање на конвенција, како на пример писмото на кое се пишува и правописот. Така, според правописот на македонскиот јазик во основа се пишува онака како што се говори (односно правописот е фонетски), додека правописот на некои други европски јазици се базира на различни принципи, кои не се секогаш очигледни. Англискиот јазик, на пример, сѐ уште се пишува така како што се изговарале зборовите пред неколку века, односно сегашниот англиски правопис не ги бележи промените во изговорот што се случиле оттогаш (на пример зборот feet пред околу 700 години навистина се изговарал „феет“!).

Ова се само некои полиња на кои јазиците се разликуваат, а постојат уште многу други. И покрај голем број заеднички тенденции, човековите јазици се богати и разновидни во секој поглед. Тоа што во еден јазик се наоѓа некој глас, збор или некоја граматичка категорија помалку или повеќе не е ниту добро ниту лошо, туку само различно. Тоа што еден јазик не го разликува на едно поле, го надоместува со подетални дистинкции на друго поле, па затоа не постои јазик што е апсолутно сложен или апсолутно едноставен. Дали некој јазик е потежок или полесен за изучување зависи од повеќе фактори, а меѓу нив важна улога играат особеностите на нашиот мајчин јазик, јазиците што претходно сме ги совладале, мотивацијата и методите на учење.

Едноставно немаме доволно зборови на македонски, таков ни е јазикот, сиромашен…

Англискиот е најбогатиот јазик на светот, на англиски има збор за сѐ!

Сите сме ги чуле ваквите ставови кон јазикот, без оглед дали се работи за нашиот мајчин или за некој странски јазик. Тие се најчесто изразени во комбинација со чувство на немоќ или, во обратниот случај, надмоќ. Но дали може објективно да се каже дека некои јазици се побогати од другите?

Човековиот јазик служи за изразување на тоа што го мислиме и чувствуваме на начин што е разбирлив и за другите луѓе, па затоа овозможува комуникација и пренесување информации. Од ова следува дека секој човеков јазик има потенцијал да изрази сѐ што им е потребно на неговите зборувачи. Јазиците се разликуваат во многу аспекти и секој јазик има свои особености во однос на начинот на кој се изразуваат различни концепти, меѓутоа значењето на тоа што е искажано секогаш може да се пренесе од еден јазик на друг. Еве еден пример што често го слушаме: англискиот збор uncle покрива три значења што ги разликуваме во македонскиот јазик: чичко/стрико, вујко и тетин. Но, тоа што за вујко не постои единствен збор на англиски јазик, не значи дека не може да се преведе, туку само дека мора да се искористи описен превод (на пр. my mother’s brother или my uncle on my mother’s side). Сѐ што е кажано на еден јазик може да се изрази и на друг, иако можеби за тоа ќе бидат потребни повеќе зборови и описи.

Ставот дека некој јазик е сам по себе подобар од останатите јазици не е нешто што може да се поткрепи со научни факти, па затоа во лингвистиката не ги споредуваме јазиците на таков начин. Секако, сите имаме субјективни чувства и ставови кон различните јазици, па може да кажеме дека нам лично најубаво ни звучи одреден јазик, но нема смисла да тврдиме дека тој е објективно најубав.

Некои работи поврзани со јазикот може да се мерат и да се споредуваат, но ниеден јазик нема поголема апсолутна вредност од кој било друг. Може, на пример, да кажеме дека некој јазик се смета за покорисен од другите во рамки на одредено општество и во дадена ера, ако се работи за јазикот што го зборува мнозинството или, пак, за службениот јазик. Може да се споредува бројот на гласови (согласки и самогласки), бројот на зборувачи (како мајчин и како странски јазик), па дури и бројот на зборови – иако претставува предизвик да се определи точниот број на зборови во еден јазик (на пример, ако некој збор го користат само сто луѓе, дали треба да го броиме како збор во јазикот?). Фондот на зборови во јазикот зависи и од тоа колку содржини се создаваат на тој јазик (книги, научни и новинарски статии, телевизиски и радиоемисии итн.), бидејќи секогаш кога се зборува и пишува на нови теми мора да настанат и да се изнајдат нови зборови и термини. Затоа не е изненадувачки фактот дека на англиски постои терминологија во секоја современа област, бидејќи на овој јазик најмногу се создава и издава. Ова не значи дека англискиот јазик е супериорен во однос на другите; всушност секој јазик како средство за комуникација има неограничен потенцијал за изразување, но колку од тој потенцијал ќе се оствари зависи од неговите зборувачи.

Да направиме една кратка споредба помеѓу два сродни, а различни јазика: македонски и словенечки. Некој можеби би помислил дека македонскиот јазик е „посиромашен“ од словенечкиот бидејќи именките во македонскиот не се менуваат по падежи, додека словенечкиот е „богат“ бидејќи има шест падежи. Освен тоа, во словенечкиот постои и трет граматички број покрај еднината и множината (наречен двоина)! Меѓутоа, иако македонските именки имаат само еднина и множина и немаат посебни падежни форми, кај нив се наоѓа нешто што словенечките именки го немаат, а тоа е определениот член. Покрај тоа, македонскиот јазик е многу „богат“ со глаголски времиња, додека во словенечкиот постојат четири од кои само три се во секојдневна употреба. Вакви споредби може да се прават помеѓу многу различни јазици и секогаш се доаѓа до истиот заклучок: тоа што еден јазик го изразува поедноставно на едно поле, го надоместува со други посложени структури на друго поле.

За крај, важно е да се запомни дека јазичното „богатство“ не е јазична категорија, туку само личен став. Кога во лингвистиката се прави споредба помеѓу два јазика, научно и објективно се разгледуваат нивните особини и секогаш во даден контекст, но без субјективно да се вреднува кој јазик е „подобар“ од другиот.

Освен зборовите во јазикот, кои може да се менуваат прилично брзо, и граматиката и гласовниот систем се подложни на промени, и тоа е така во сите јазици.

До јазични промени доаѓа поради разни фактори, кои може да произлегуваат од суштинските особености и тенденции на човековите јазици, од начинот на кој луѓето го користат јазикот, како и од контактот помеѓу различните јазици или дијалекти што ги зборуваат различни заедници.

Така, како корисници на кој било човечки јазик, сите несвесно се стремиме да изразиме што е можно повеќе со што е можно помалку напор. Оваа тенденција може да го објасни, на пример, испуштањето на некои гласови во разговорниот јазик: што → шо, сега → сеа. Од друга страна, пак, сакаме тоа што го кажуваме да биде јасно и недвосмислено, дури и под услов да ни требаат повеќе зборови. На пример, во македонскиот постои удвојување на предметот: Ја гледам книгата, иако во други јазици доволно е предметот да се каже само еднаш (Vidim knjigu; I see the book). На тој начин овие процеси се во постојан натпревар – на едната страна се наоѓаат принципите на јазична економија и леснотија на изговор, наспроти стремежот кон јасност и недвосмисленост на другата страна.

Друг многу чест начин на кој јазиците се менуваат е по аналогија. Јазичните промени по аналогија се случуваат кога одредена јазична форма се менува за да ги следи истите правила како друга форма што ѝ е слична по облик или по значење. Пример за тоа се зборообразувачките процеси поврзани со именките ден и ноќ, кои се значенски поврзани. Иако ден во стандардниот македонски јазик е именка од машки род, во народниот јазик често се користи во женски род, па по аналогија со ноќ → ноќта среќаваме и ден → дента. Ова е особено очигледно во прилози како утредента. Аналогијата е силен принцип, кој има тенденција да го поедностави и изедначи системот и да ги приспособи формите што отстапуваат од шемата. Во конкретниов пример, со членување на ден како да е женски род (дента), именката може да се користи како прилог, по аналогија на ноќта. 

Што значи за корисниците на еден јазик фактот дека тој се менува?

Повеќето зборувачи на еден јазик ги доживуваат јазичните промени како нешто негативно, односно сметаат дека тие водат до пропаѓање и уништување на јазикот. Ст(р)авот дека јазикот на новите генерации станува нешто непрепознатливо и непосакувано е нешто што постоело отсекогаш и веројатно ќе постои и во иднина. Постојат дури и историски записи што сведочат дека учени луѓе изразувале загриженост за форми во јазикот што за нив биле нови, а денес се сосема нормален и неспорен дел од јазикот. Некои причини за ваквото размислување се носталгијата, општиот страв од промени, загриженоста за „чистотата“ на јазикот, класните предрасуди и верувањето дека некои јазици се едноставно подобри од некои други.

Постои и гледиштето дека јазичните промени водат до некој „повисок стадиум“ на развојот на еден јазик. Вака размислувале пред сѐ некои филолози од 19 век, кои го споредувале јазикот со жив организам што еволуира, сѐ додека не достигне некој естетски идеал на пишан литературен јазик (лингвистот Ото Јесперсен, на пример, сметал дека упростувањето на англискиот јазик води кон негово подобрување). Иако споредбата на јазикот со живо суштество што постојано се менува е многу привлечна, факт е дека јазикот не е живо суштество бидејќи не може да се менува сам од себе. Сѐ што се случува во јазикот е нераскинливо поврзано со човекот; нашиот јазик зависи од нашите потреби да се изразиме онака како што сакаме.

Современите лингвисти гледаат на јазичните промени објективно: јазикот ниту се уништува, ниту еволуира, туку едноставно се менува, како што истовремено се менуваат и луѓето, технологијата, предметите што нѐ опкружуваат, општествата и заедниците во кои се движиме. Лингвистите ги следат јазичните процеси со голем интерес, бидејќи од нив може да се дознае многу за промените во сите области од нашите животи. Токму затоа, промените во јазикот не се нешто ново и загрижувачко, туку сведочат за неговата виталност како систем за комуникација што постојано се менува за да може да одговара на потребите на неговите корисници.

Овие три текста биле објавени во три различни периоди во распон од 76 години во истиот дневен весник, Нова Македонија. Иако без проблем ги разбираме сите три текста, веднаш забележуваме дека постојат и некои разлики во јазикот. Колку подалеку во минатото одиме, толку подалечна изгледа формата на јазикот од она на што сме навикнати денес.

Интересно е дека воопшто не ни мора да се навраќаме многу години назад во времето за да забележиме промени во јазикот што нѐ опкружува. Јазикот што го користиме кога зборуваме со нашите другари и другарки во многу нешта се разликува од тој што го користеле нашите родители во опуштен муабет со нивните блиски. Најбрзо и најзабележливо се менуваат зборовите што ги користиме, па дури може да се каже дека секоја генерација има свои зборови, кои може да се употребуваат за да го засилат чувството на припадност. На пример, кога некои од постарите генерации изразуваат воодушевување, може да речат дека нешто е шизичко; генерациите по нив велат дека нешто е закон, а уште помладите генерации би рекле дека нешто е јако. Секако, овие зборови може секој да ги користи, но сепак шансите дека ќе чуете тинејџер да рече шизичко или пензионер да рече јако се мали!

Овој податок ни открива една од многубројните причини поради кои доаѓа до јазични промени: запазување на неговата експресивност. Ако еден збор се користи подолго време со исто значење, може да се случи зборувачите на јазикот веќе да не го доживуваат толку силно и да бараат некој друг збор со поголем интензитет, кој и повеќе ќе одговара на „духот“ на нивната генерација. Истовремено, вреди да се нагласи дека младите корисници на јазикот се често токму тие што ја започнуваат промената во јазикот, а тоа е сосема природно.

Јазичните промени на ниво на зборови се најзабележливи и подразбираат и навлегување на нови зборови во јазикот, но и губење на некои зборови од кои веќе нема потреба. Јазикот што го зборуваме ги отсликува нашите потреби, нашето секојдневие и предметите што ги користиме. Кога некоја појава станува актуелна и за неа многу се зборува, логично е да ни притребаат нови зборови со кои најпрецизно и најлесно ќе можеме да се разбереме кога комуницираме во врска со неа. На пример, лингвистите насекаде низ светот во последнава година будно го следат јазикот поврзан со пандемијата на коронавирусот: новите зборови што масовно навлегоа во сите јазици на кои се пишува и се говори за ситуацијата, метафорите што ги користиме за да го опишеме нашето искуство, значењето со кое сите почнавме да ги поврзуваме зборовите маска, дистанца итн.

Од друга страна, постојат зборови што означуваат предмети, места или појави што порано биле дел од секојдневието на нашите предци, но со развојот на технологијата престанале да се употребуваат или станале излишни. Покрај тоа, во зависност од тоа како се менува реалноста околу нас, се менува дури и нашата ментална слика т.е. тоа што си го замислуваме кога употребуваме одреден збор. Помислете на зборот чинија. За повеќето луѓе во современото општество првата помисла е порцеланска, керамичка или пластична чинија, бидејќи повеќето чинии што ги употребуваме во секојдневниот живот се најчесто направени од тие материјали. Меѓутоа, секојдневието на нашите предци било исполнето со погрубо изработени метални и дрвени чинии, па така и сликата што ја имале за тој предмет во главата сигурно била малку поинаква.

Покрај фондот на зборови, и гласовниот систем и граматиката на сите јазици се подложни на промени, иако таквите промени се одвиваат доста побавно. На пример, разликите помеѓу македонскиот и бугарскиот јазик за кои пишувавме се резултат на такви подолгорочни системски промени.

Промените почнуваат во говорениот јазик, но дури ни пишаниот стандарден јазик не е сосема ригиден. Со оглед на тоа дека неговата најважна функција е јасна и непречена комуникација, зборувачите и него го приспособуваат на своите комуникативни потреби. Во вториот текст на оваа тема ќе зборуваме за уште неколку начини на кои јазикот се менува и за ставот на луѓето кон тие промени.

Прашање од читател: Здраво, најпрво едно големо БРАВО за идејата и вашата страница. Сакам да пршам како е правилно: “Здраво Македонијо” или пак “Здраво Македонија” дали личните именки имаат вокативна форма во македонскиот јазик? Уште еден пример: “Здраво Викторија” е точно, додека според моето мислење “Здраво Викторијо” е неточно исто како што е неточно и “Здраво Македонијо”. Ви благодарам за одговорот. Срдечен Поздрав, Александар

---

Здраво, Александар! Фала ви многу за убавите зборови и за одличното прашање.

Како што и самите спомнувате, во македонскиот јазик многу именки имаат посебна вокативна форма што се употребува за директно обраќање или повикување: професорке, Иване, мамо, Боже, госпоѓо… Сепак, ваквите посебни вокативни форми полека исчезнуваат, па тие што сѐ уште постојат се само оние што се употребуваат; за сите останати, вокативната форма е идентична со основната (Никола, дете, дедо). Така, на пример, во теорија постои вокативна форма од сите машки лични имиња што завршуваат на согласка, но прашање е колку луѓе навистина ги употребуваат. Размислувавме ете за вашето име – дали некој вас ве вика Александре? 😀

Затоа, ова прашање би го одговориле повеќе во смисла на тоа како ги доживуваме одредените форми отколку дали постои посебна вокативна форма на некоја именка. Нам лично „Здраво Македонијо“ ни звучи сосема во ред и нема посебна нијанса во значењето, но ако некој нѐ повика со нашите лични имиња во вокативна форма со -о (Нино! Викторијо!) веднаш помислуваме дека нешто сме згрешиле и ќе нѐ караат! Интересно е дека во примерот што го давате, Македонијо всушност ни звучи поприфатливо од Македонија, што можеби е поврзано со тоа колку често ја слушаме таа форма во медиумите и во народните песни. Од друга страна, понавикнати сме да ни се обраќаат со основната форма (Нина! Викторија!), иако и вокативната форма постои, само не е неутрална.

Пред некое време добивме одлично прашање од нашиот читател Драган: дали во стандардниот јазик се пишува надреден знак над кратката заменска форма ни (пр. Тие ни испратија писмо) или не?

Прво, краток преглед на овој правописен знак. Надредниот знак во македонскиот јазик е само цртичка што некогаш се пишува над е или и (т.е. è и ѝ), и тоа во обратен правец од цртичката над ќ и ѓ. Правописот (стр. 141) пропишува употреба на надредниот знак само во три зборчиња, и тоа во кратките заменски форми нè и ѝ, и во количествената заменска форма сè.

Причината зошто тие зборови се пишуваат со надреден знак е многу едноставна – за да се разликуваат од особено честите не (за негација), и (како сврзник) и се (помошен глагол или повратна заменка), за да не дојде до забуна или недоразбирање:

• Нѐ прашаа како се викаме. —– Не прашаа кога сум дошол.
• Kога стигнав ѝ се јавив. —– Кога стигнав и се јавив, не беше дома.
• Сѐ гледам од врвот. —– Се гледам во огледалото.

Покрај тоа, ваквите зборови што исто се пишуваат, но имаат различно значење (хомоними) често се случува да се најдат еден до друг во реченица, па со надредниот знак постои начин да ги разликуваме (пр. Сѐ се случува со причина; Не нѐ викнаа на забавата; Тој влезе и ѝ се обрати).

За нѝ најчесто нема потреба, бидејќи значењето на кратка заменска форма скоро невозможно е да се помеша со другото значење на разделен сврзник (пр. Не бил ни во Охрид, ни во Струга), односно контекстот во најголем дел од случаите е доволен за да се сфати значењето на реченицата. Сепак, постојат примери во коишто надредниот знак би помогнал веднаш да се направи разлика помеѓу двата хомонима:

• Ни играа, ни пееја, ни свиреа… (пример на Денис Бојаров – реченицата може да се протолкува на два начина, а вистинското значење може да се открие само во поширокиот контекст)

• Сакаат да им одговориме, а не ни ни пишале.

Засега, според последниот Правопис на македонскиот јазик, над ни не се пишува надреден знак, без разлика на неговото значење или функција во реченицата. Интересни се примерите што сведочат дека веројатно постои потреба за разликување на сврзникот од кратката заменска форма, но само времето ќе покаже во кој правец ќе се развива ова јазично прашање и дали правилото ќе се промени во некое од следните изданија на Правописот.