Јазичен мит: „Фала не е македонски збор“

Аман веќе со тие србизмите, не се вели закаснив на македонски, туку задоцнив!

Што ти значи тоа фасцинантен? Преведи го на македонски!

Вакви коментари се дел од нашето секојдневие, било во живо, било на социјалните мрежи. Често се среќаваме со луѓе што изразуваат грижа дека странски зборови го уништуваат „нашиот убав македонски јазик“ и што се залагаат за исфрлање на зборовите што не се од домашно потекло.

Таквиот пристап кон јазикот се нарекува јазичен пуризам. Овој став е близок на прескриптивизмот, односно се фокусира само на една „правилна“ варијанта која треба да се користи, а ги отфрла сите други како „неточни“ или спротивни на духот на јазикот. Пуризмот и прескриптивизмот немаат никаква научна основа, туку претставуваат целосно субјективен политичко-идеолошки однос кон јазикот што се користи во едно општество. Ваквите пристапи се маскирани како грижа за јазикот, но нивната ригидност е всушност многу штетна за него и за неговите зборувачи. 

Јазичниот пуризам води кон осиромашување на зборовниот фонд на еден јазик и намалување на неговите потенцијали за изразување на различни концепти. Што би се случило кога англискиот јазик би се отарасил од сите зборови од француско и латинско потекло? Неговите зборувачи би ги изгубиле скоро сите зборови поврзани со готвењето, управувањето на државата, правото, војската, религијата, филозофијата… Покрај тоа, знаеме колку е важно еден јазик да располага со синоними, кои се најчесто од различно потекло; ако настојуваме да ги употребуваме само домашните зборови, ќе ги изгубиме нивните синоними што изразуваат слични значења. Навлегувањето на зборови од туѓо потекло во еден јазик е сосема природен процес што отсекогаш се случувал во сите јазици. Ниту еден јазик не е „чист“, бидејќи секогаш доаѓа до контакт меѓу луѓето што зборуваат различни јазици, а тоа води кон позајмување на зборови (па дури и на граматички особини).

Корените на пуризмот и прескриптивизмот се длабоки и тесно поврзани со прашањата на идентитетот на една заедница, која се труди да го разграничи сопствениот јазик од јазикот на другите заедници. Таквите ставови веќе со векови доминираат насекаде во светот и се дел од нашата култура, образование и воспитување. Застапувањето на антипрескриптивистички (дескриптивистички) став е сѐ уште ретко, иако сѐ поголем број лингвисти го креваат својот глас и укажуваат на неговата научна издржаност и објективност. Во нашиот регион е позната состојбата со хрватскиот јазик и неговиот развој во последните неколку децении, па интересно е дека постои еден понов антипрескриптивистички проект на група хрватски лингвисти што се бори за поинакво сфаќање на јазикот. Книгата на Анѓел Старчевиќ, Мате Каповиќ и Далиборка Сариќ „На јазикот му е сеедно“ (”Jeziku je svejedno”) е достапна бесплатно во електронска верзија.

Кога станува збор за македонската јазична култура, еден добар пример за илустрација на сегашната состојба е групата на Фејсбук Пуздер правам… од македонскиот јазик!, со која многу од нашите читатели се сигурно веќе запознаени. Од основањето на групата во 2012 година до денес, таа има прераснато во платформа на која секој може да започне дискусија во врска со македонскиот јазик, да се посоветува во врска со употребата на јазикот или, пак, да посочи на добра или лоша употреба на јазикот во медиумите и сл. Меѓутоа, и покрај добронамерната цел на групата и на нејзините администратори, многу корисници на Пуздер… изразуваат ставови што поттикнуваат пуризам и прескриптивизам, а го прават тоа исмејувајќи ги нестандардните варијанти и претворајќи го секое прашање за совет во предавање за тоа што е „правилно“, а што не. 

Администраторите на групата прават сѐ што можат да ја одржат комуникацијата на соодветно ниво и тоа е нагласено во правилата на групата, но сепак не се мешаат во дискусиите во кои често се шират ваквите пуристички и прескриптивистички ставови (што е добро, бидејќи тоа би било цензура). Сепак, сметаме дека е потребно отворено да се обесхрабрува јазичниот пуризам, односно да се поттикнува и негува широк и толерантен однос кон сите варијанти и зборови на јазикот. 

Да се вратиме сега на насловот, односно на зборчето фала, кое го користиме секојдневно кога се заблагодаруваме. Зборот на прв поглед изгледа како србизам, но всушност води потекло од прасловенската именка хвала (со значење пофалба, чествување, слава), од која се развиле и голем број сродни зборови во сите словенски јазици. Интересно е дека во сите други словенски јазици се задржал почетокот на хв-, а само во македонскиот тој во сите дијалекти се променил во ф– (за оваа специфична особина на македонскиот јазик зборувавме тука, во втората точка). Истиот корен го делат и зборовите пофалба, фалење, фалбаџија и пофалница; фала е всушност домашен македонски збор.

Сосема легитимни зборови во македонскиот јазик се и останатите зборови во примерите на почетокот на овој текст. Тоа што некој збор е нестандарден или од туѓо потекло не значи дека не е македонски; ако голем број луѓе го употребуваат, тогаш е дел од јазикот, сакале ние или не. Покрај тоа, факт е дека секој има право во својот говор да ги користи само зборовите што му се допаѓаат, но тоа не значи и дека смее да го осудува или поправа јазикот на другите луѓе. Како што пишува и во правилата на Пуздер…, јазикот ни припаѓа на сите!