Во последната недела од октомври објавивме кратка анкета во која ве прашавме како велите по дома за чинија, девојче и бакнува. За само четири дена анкетата ја пополнија 680 луѓе од сите краишта на Македонија, што значи дека собравме доволно материјал за да ви претставиме еден исечок од вистинскиот жив македонски јазик, така како што се зборува денес во земјата и надвор од неа. 

Накратко за дијалектите

Во секој јазик на планетава е нормално да постои варијација што директно произлегува од човечкиот фактор, т.е. од тоа каде и како живеат луѓето што го зборуваат тој јазик. Локалните варијанти на јазикот се нарекуваат дијалекти. Тие се развиваат непосредно, без ничија интервенција и го рефлектираат природниот развој на јазикот (за разлика од стандардниот јазик).

И покрај тоа што никој не го насочува развојот на дијалектите, сите тие претставуваат целосни системи за себе во кои владеат непишани внатрешни правила. Затоа меѓу различните дијалекти на еден јазик постојат голем број разлики на секое јазично ниво, како на пример во зборовите што се користат (лексиката), во акцентот, во глаголските форми, во начинот на кој се изговараат гласовите итн. Специфичната комбинација од јазични особини на дијалектот во кој сме израснале е нашиот мајчин јазик и поради ова е тешко да имитираме нечиј дијалект, дури и кога е сроден со нашиот.

Сето ова важи за сите јазици, но овојпат ќе ставиме акцент на македонскиот јазик и неговите дијалекти и ќе разгледаме неколку конкретни примери.

За македонските дијалекти

Македонските дијалекти се делат на три големи групи што ги нарекуваме наречја: западно, југоисточно и северно наречје. Во рамките на наречјата се издвојуваат различните дијалекти, кои, пак, се состојат од повеќе говори. Всушност, говорот претставува најмала одделна географска јазична единица, а дијалектот покрива неколку поврзани говори. Сепак, во овој текст главно го користиме терминот дијалект како општ назив за сите овие регионални варијанти.

Дијалектите на македонскиот јазик се проучувани и опишувани од страна на многу видни лингвисти, па ако сакате да научите повеќе за нив ви ги препорачуваме следниве извори:

• „Дијалектите на македонскиот јазик“ (3 тома) од Божидар Видоески, издание на МАНУ (електронска верзија на сите три тома);
• Лингвистички атлас на македонските дијалекти во издание на Истражувачкиот центар за ареална лингвистика “Божидар Видоески” при МАНУ (електронска верзија на атласот);
• Интерактивна карта на пишувани и снимени текстови на разни македонски дијалекти (сините топчиња се снимки, а црвените се текстови).

Овие изданија и други слични извори може да најдете на порталот Дигитални ресурси за македонските дијалекти, проект на Истражувачкиот центар за ареална лингвистика “Божидар Видоески” при МАНУ.

Разновидноста на македонските дијалекти преку три поими

Целта на нашето кратко истражување беше прегледно да ја прикажеме разновидноста на македонските дијалекти кои активно се зборуваат денес. Поимите што ги избравме беа чинија, девојче и бакнува, бидејќи се чести и секојдневни зборови за кои веќе сме чуле многу интересни локални варијанти. Нѐ интересираше кои зборови и форми се употребуваат во кој дел од Македонија, а податоците што ги собравме ќе ги искористиме понатаму за да одговориме и на некои други прашања. Секако, дијалектите не се разликуваат меѓу себе само по зборовите што се користат, но тоа е аспектот што најчесто прв се забележува кога стапуваме во контакт со луѓе што зборуваат поинаков дијалект од нашиот.

Во продолжение ви ги претставуваме нашите резултати илустрирани преку три карти што јасно ја прикажуваат распространетоста на локалните варијанти во 25 места.

Имаш ваган? Еве мисур!

Македонско момиче, китка шарена

Како се цунуваме низ Македонија

---

Кога зборуваме за дијалекти, зборуваме за најактивниот и најавтентичниот дел од јазикот, а не за нешто што е статично и врзано за минатото. Распространетоста на трите избрани поими што ги истраживме претставува само еден мал дел од вистинската ризница на интересните јазични разлики меѓу говорителите на македонскиот јазик. 

* Како основа за четирите карти во оваа објава ги искористивме оваа и оваа мапа.

Не постојат две човечки суштества што се сосема исти, дури и кога се работи за идентични близнаци. Исто како што сите имаме различни отпечатоци на прстите и различни гласови, постојат разлики во начинот на кој зборуваме, дури и кога во една група сите зборуваме ист јазик (македонски, дански, јапонски…). Разликите во јазикот што го користиме се условени од различни фактори: кога и каде сме се родиле, со кого го поминуваме најголемиот дел од времето, каде сме оделе на училиште, дали зборуваме други јазици и уште многу други нешта.

Меѓутоа, иако сме сите различни, постојат ситуации кога треба да се изразиме на начин што ќе можат да го разберат сите што го зборуваат истиот јазик, без разлика на тоа каде се родиле, колку се стари или образовани. Тоа е стандардниот јазик – неутрален, надрегионален, службен јазик со практична комуникативна функција. Неговата цел е да биде еднаков и јасен за сите негови корисници. Тој е пишаниот и устен јазик на медиумите и на државните институции, на образованието и на литературата (уметничка* и стручна), односно на сѐ што официјално се објавува. Воедно, тоа е и јазикот што се поврзува со државноста и со националниот идентитет.

Покрај институциите, стандардниот јазик (со истото значење се користи и терминот литературен јазик) го употребуваме и сите ние како поединци кога сме во формални ситуации, при контакт со институциите и медиумите, или кога едноставно сакаме да бидеме разбрани во поширок регионален контекст. Меѓутоа, факт е дека во секојдневната комуникација со семејството, пријателите, како и во поопуштен социјален контекст, не го употребуваме стандардниот јазик. Всушност, тој воопшто не е првиот јазик што го усвојуваме кога ќе се родиме и никому не му е мајчин јазик во вистинската смисла на зборот.

Тоа е така бидејќи родителите на своето дете му зборуваат на обичен, секојдневен, разговорен јазик. Разговорниот јазик варира поради многу различни фактори, а најочигледни разлики забележуваме во зависност од местото каде што сме се родиле и израснале. Кога зборуваме за таквите локални варијанти на јазикот, зборуваме за дијалекти. Дијалектот е првиот јазик што го стекнуваме преку нашите родители и непосредната околина, додека стандардниот јазик го усвојуваме преку литературата и медиумите, а најдоцна на училиште.

Дијалектите се развиваат природно и така му претходат на стандардниот јазик; без дијалекти не може да постои стандарден јазик, бидејќи нема јазичен материјал што би се стандардизирал. Кога зборуваме за развојот на различните јазици, често се среќаваме со терминот народен јазик, кој всушност само се однесува на разговорниот јазик т.е. дијалектите.

За разлика од разговорниот јазик, стандардниот јазик е свесно создаден од страна на водечките научници на еден народ, при што главниот принцип е создавање воедначени правила што ќе ги зближат сите што го зборуваат истиот јазик. Ова не значи дека тој е поважен од другите варијанти што луѓето ги зборуваат како мајчин јазик, туку тие се надополнуваат меѓу себе.

Стандардниот јазик е всушност единствена варијанта во чие одржување општеството може институционално да интервенира преку правописи, речници и граматики, во кои се запишуваат и пропишуваат неговите правила. За разлика од него, никој нема контрола врз разговорниот јазик, бидејќи сите зборувачи го користат слободно во нивното секојдневие, при што тој природно и брзо се менува. Во сите јазици промените прво се јавуваат во разговорниот јазик, па дури потоа „официјално“ стануваат дел од стандардниот јазик.

Сите стандардни и нестандардни варијанти имаат своја функција и се неопходни за развојот на еден јазик, но и за народот кој ги зборува. Покрај тоа, сите имаат свои внатрешни правила, па затоа се подеднакво интересни за лингвистите.

* Во уметничката литература не се користи само стандарден јазик, бидејќи разговорниот јазик е често посликовит и поблизок до вистинскиот живот.

Лингвистиката го изучува јазикот како човечка и општествена појава и вклучува многу различни дисциплини; некои од нив се однесуваат на структурните рамништа на јазикот, а некои се однесуваат на интеракцијата помеѓу јазикот и другите општествени и научни дисциплини поврзани со него.

Сепак, не сите активности и дисциплини поврзани со јазикот се дел од лингвистиката, иако се тесно поврзани со неа. Во продолжение следуваат пет јазични дејности што често се сметаат за дел од лингвистиката, а всушност не се.

1. Преведување

Преку преведувањето се зближуваат народите што зборуваат на различни јазици, било да се работи за стручен превод на правни текстови или на упатства за ракување со машини, било за книжевен превод на светските класици или на најновата современа поезија. Професионалните преведувачи мора одлично да ги познаваат и изворниот и целниот јазик за да создадат добар превод, но не мора прво да бидат лингвисти за да може да преведуваат. На преведувачите многу им помагаат сознанијата на лингвистиката, особено научната и систематска споредба меѓу јазиците. Иако постојат лингвисти што дополнително се занимаваат и со преведување, преведувањето не им е неопходно на лингвистите во нивните научни истражувања на јазикот.

2. Предавање странски јазици

Во денешно време е тешко да се најде некој што никогаш не изучувал ниту еден странски јазик; во Македонија сите што завршиле основно училиште во последните педесетина години барем една година учеле некој странски јазик (од најстарите генерации што задолжително учеле српскохрватски за време на Југославија, до денешните генерации што може да учат англиски уште во прво одделение). Некој што сака да стане одличен учител по странски јазик мора да го проучи јазикот и од гледна точка на лингвистиката, за да ги пронајде начините на кои тој најлесно може да се пренесе. Постојат многу лингвисти чии научни сознанија се употребуваат директно во праксата на предавање странски јазици. Од друга страна, лингвистите најчесто немаат потреба од методиката што ја користат учителите по странски јазици, бидејќи задача на лингвистите е да го истражат, разберат и опишат јазикот, а не да научат некого како да го користи.

3. Лекторирање

Сите текстови што треба да бидат напишани на стандарден јазик (за употреба во образованието, во медиумите, во администрацијата и во литературата) мора да бидат проверени од страна на лиценциран лектор. Задача на лекторите е да ги усогласат сите такви текстови со правилата на правописот и да се осигураат дека во нив нема никакви грешки, бидејќи само на тој начин може да се регулира правилната употреба на стандардниот јазик. Помеѓу задачата на лекторите и задачата на лингвистите постојат две клучни разлики: додека лингвистите го истражуваат јазикот во сите негови форми, лекторите се занимаваат исклучиво со стандардниот јазик. Покрај тоа, лингвистите ја опишуваат употребата на јазикот, а лекторите ја поправаат.

4. Толкување

Толкувањето наједноставно може да се дефинира како усно преведување. Бидејќи при толкувањето не мора да биде присутен никаков пишан текст, логично е да се сфати како активност што му претходела на преведувањето, па дури и на пишувањето. Сепак, кога се зборува за толкување во денешно време најчесто се мисли на симултано толкување, за кое е неопходна техничка опрема (микрофони, слушалки, кабини со звучна изолација) што му овозможува на толкувачот да го толкува говорот со само неколку секунди задоцнување по говорникот. Како и кај преведувањето, и во оваа област научните сознанија од лингвистиката се корисни за подобрување на техниките за толкување и вештините на толкувачот. И покрај тоа, лингвистите не се занимаваат со толкување.

5. Познавање многу јазици

Едно прашање што често се поставува кога некој ќе рече дека се занимава со лингвистика е: „Закон, а колку јазици зборуваш?“ Вистина е дека лингвистите често зборуваат повеќе јазици, но тоа не е правило што важи за сите. За да научиме да зборуваме некој странски јазик не ни се неопходни познавања од областа на лингвистиката и нејзините научни методи. И обратно, често се случува еден лингвист да проучува одредени појави во рамките на јазик што воопшто не го зборува течно. Постојат луѓе, т.н. полиглоти, кои за забава учат да зборуваат голем број странски јазици, што значи дека нивната цел е практична. Секако, постојат лингвисти што зборуваат повеќе јазици и постојат полиглоти што се интересираат за лингвистика.

---

Иако лингвистиката сама по себе не ги вклучува горенаведените јазични активности, неспорно е дека голем број лингвисти имаат искуство и со некои од нив, бидејќи сепак се работи за сродни дејности. Затоа Јазичарница е место за сите нив: лингвистите, преведувачите, толкувачите, наставниците по странски јазик, лекторите и полиглотите, кои се поврзани преку нивната голема љубов – јазикот!

Лингвистиката е наука за јазикот, што значи дека го проучува јазикот преку научниот метод. Исто како што биологијата се интересира за живите организми, а астрономијата ги истражува небесните тела, предмет на изучување на лингвистиката е човековиот јазик. 

Јазикот што го зборуваме е природен дел од нашето секојдневие до таа мера што често не сме свесни за неговите својства, сѐ додека не направиме споредба со некој странски јазик што го изучуваме. Така, многу луѓе откриваат дека ги интересира природата на човековиот јазик дури откако ќе почнат да изучуваат повеќе јазици, да ги споредуваат и да размислуваат за нив. Преку тие размислувања за различните јазици (македонски, англиски, шведски, корејски…) испливува на површина тоа што им е заедничко на сите нив; кога во лингвистиката се зборува за јазик, се мисли на системот за комуникација што ги има тие заеднички својства.

Бидејќи јазикот е систем за комуникација во кој постојат внатрешни правила, задача на лингвистите е да ги откријат и опишат сите својства и функции на тој систем. Тоа значи дека голем дел од лингвистиката е посветен на различните структурни единици на јазикот, како што се гласовите, зборовите или речениците, па затоа за секое ниво од структурата на јазикот постои посебна лингвистичка дисциплина.

Сепак, лингвистиката е многу повеќе од само проучување на граматичките правила на јазикот. Лингвистите наоѓаат теми за проучување во сите сфери од животот. Некои од нив се интеракцијата на јазикот со: општеството, поединците, човековиот мозок, идентитетот и културата, комуникацијата, а во поново време и со технологијата.

Колку што се бројни областите што се пресекуваат со лингвистиката, толку има и различни подрачја на кои работат лингвистите. Лингвистите може да работат во библиотека, опкружени со стари ракописи; може да работат на терен и да документираат некој редок и непознат јазик; може да работат пред компјутер, создавајќи програма која ќе ги издвои сите именки што се среќаваат по придавката „син“ во делата на Дикенс; може и да спроведат некаков лингвистички експеримент (за кој сепак најчесто не се потребни епрувети) и уште многу други возбудливи нешта. 

Некогаш се случува лингвистите да проучуваат одреден јазик без да го зборуваат течно. Тоа е така бидејќи ги интересира јазикот како појава, кои се неговите елементи и како функционираат, а не како да нарачаат кафе на одреден јазик.

Со таквата анализа тие можат да извлечат заклучоци за некои универзални тенденции на човековиот јазик. Научниот метод во лингвистиката подразбира познавање на релевантна теорија, поставување хипотези, собирање и обработка на валидни податоци и нивна соодветна интерпретација. Како и секоја друга наука, и лингвистиката располага со алатки и модели за научна работа и често се труди своите сознанија да ги примени и во праксата (со тоа се занимаваат различните гранки на применетата лингвистика).

Може да заклучиме дека науката за јазикот е особено разновидна и изобилува со идеи и пристапи за збогатување на човековото знаење. Лингвистиката е секаде каде што е присутен јазикот во каква било форма, што значи дека за лингвистите секогаш постојат нови прашања на кои треба да се најде одговор.

Анонимно прашање: Дали може повеќе да ми објасните за балканскиот шпрахбунд? Ме фасцинира меѓусебното влијание на балканските јазици, па би сакал да знам повеќе за тоа 🙂

---

Здраво! Фала ви што ни пишавте и се охрабривте да ни го поставите првото прашање на Јазичарница :)) Навистина се работи за фасцинантна тема поврзана со македонскиот јазик и всушност и пред да ни пишете веќе планиравме да пишуваме за ова наскоро, односно откако ќе ги покриеме воведните теми. Сепак, за да не ве оставиме без одговор, еве едно кратко објаснување за сега, а за неколку недели ќе напишеме и поопширен текст.

Балканскиот јазичен сојуз, познат и како Балкански шпрахбунд (Sprachbund е германски термин што се користи и во англискиот јазик), е лингвистички термин што се однесува на неколку јазици што се зборуваат на Балканот кои низ вековите развиле многу слични јазични својства под меѓусебно влијание, а без да имаат близок заеднички јазичен предок. Постојат различни ставови за тоа точно кои јазици и дијалекти се дел од Балканскиот јазичен сојуз, но најчесто се зборува за македонскиот, бугарскиот, албанскиот, ароманскиот (влашкиот), мегленороманскиот, романскиот и грчкиот јазик, како и преодните дијалекти помеѓу македонскиот, српскиот и бугарскиот јазик (торлачки дијалекти).

Да ги погледнеме на пример македонскиот и романскиот јазик: македонскиот е словенски јазик, што значи дека се развил од истиот прасловенски јазик од кој се развиле сите словенски јазици (како полскиот и рускиот, но и старословенскиот јазик, кој е веќе изумрен); романскиот, пак, се развил од народниот латински јазик (кој бил разговорен, за разлика од класичниот латински, кој бил литературен јазик и го изучуваме и денес). Затоа, на пример, тоа што и во македонскиот и во романскиот членувањето се врши на крајот на зборот (волк-от, lup-ul) не може да се објасни како генетска поврзаност, бидејќи такво нешто не постои. Но, тоа не значи дека оваа заедничка особина е случајна, туку дека е резултат на географската блискост, што овозможила допир и меѓусебно влијание меѓу јазиците на Балканскиот јазичен сојуз низ вековите.

Толку за сега, а ако сакате да зборуваме повеќе на оваа тема, пишете ни на jazicharnica@gmail.com!

Човековиот јазик не е единствениот начин на комуникација во светот на животните, но е најразвиен и најсложен. Танцот на пчелите и песната на птиците се фасцинантни системи за комуникација што може да пренесат многу информации, но ниту еден од „јазиците“ на животните не може вистински да се спореди со човековиот јазик. Еве четири причини зошто:

1. Можеме да изразиме дејства што не се случуваат сега и овде

За разлика од животните, кои во комуникацијата спомнуваат само појави што ги засегаат во моментот, човекот е способен со помош на јазикот да се изрази во врска со ситуации во минатото и иднината, но и да сподели хипотетички дејства што можеби никогаш нема ни да се случат. Некои видови мајмуни со крици ги предупредуваат останатите кога им се заканува непосредна опасност, но не можат да си направат муабет за тоа како едвај му избегале на јагуарот минатата недела.

2. Врската помеѓу формата и значењето е произволна*

Поврзаноста меѓу формата на зборот и неговото значење е произволна: значењето на зборот маса, за човек што не знае македонски, не може да се одгатне од самиот звук на зборот или пак од формата на напишаните букви. Од друга страна, насоката и темпото на танцот на пчелите директно посочуваат во кој правец се наоѓа храната и точно колку е оддалечена од кошницата.

3. Јазикот се пренесува само преку учење

Кај многу животни системот за комуникација се пренесува само генетски, па така, на пример, мајката мравка не треба да го учи бебето мравче во која ситуација се лачи одреден феромон и што значи ако го насети. Од друга страна, иако луѓето имаат генетска предиспозиција да развијат јазик, само тоа не е доволно за јазикот автоматски да се пренесе на следната генерација. Бебињата уште од најрана возраст мора да бидат изложени на мајчиниот јазик за да можат да го научат – да го слушаат јазикот, да ги гледаат изразите на лицето и движењата на тој што зборува и да се навикнат на непишаните правила на невербалната комуникација.

4. Со ограничен број гласови до неограничен број реченици

Гласовите што се користат во еден јазик сами по себе немаат значење и се во ограничен број. Сепак, кога ги комбинираме, од нив може да се состават неограничен број зборови и реченици кои имаат сопствено значење. И тоа не е сѐ! Секој од нас, со малку креативност, може да создаде граматички правилна реченица што никогаш претходно не била помислена (Валканиот облак ја фалшира химната на зелените ѕенѕачки мијалници!)

* Врската помеѓу формата и значењето е најчесто произволна. Пример за непроизволна врска помеѓу формата и значењето се ономатопеите: на пример зборот „шушкање“ го доловува звукот на шушкањето.

Обидете се да изброите колкупати денеска бевте во некаква комуникација со некого, во живо или преку интернет. Ги поздравивте цимерите со „добро утро“? Ѝ пишавте на најдобрата другарка на Месинџер? Му се насмевнавте на соседот кога го видовте пред влезот? Речиси е невозможно да се замисли ситуација во која треба да комуницираме без да користиме некакви знаци за ги искажеме своите чувства, мисли, намери и потреби.

За да може да ги разбереме другите луѓе, а и за тие нас да нѐ разберат, знаците се групирани во системи за комуникација со свои внатрешни правила. Комуникацијата е успешна само кога тие правила им се познати на сите оние до кои треба да стигне одредена порака. Така, на пример, без разлика на тоа на кој аеродром во светот се наоѓаме, сликичката со авион чиј преден дел се крева нагоре значи дека се приближуваме кон делот за полетувања.

Најсовршениот систем од знаци за комуникација е човековиот јазик. Неговото проучување претставува огромен предизвик бидејќи тој е неразделив дел од секого од нас. Сите култури и цивилизации во историјата на човештвото имале свој јазик. 

Сепак, иако се работи за феномен со кој живееме секој ден и кој се развивал паралелно со човековиот вид навистина долго време, зачудувачки е колку работи сѐ уште не знаеме за него. Не сме сигурни како и кога настанал јазикот, ниту во колкава мера е општествен, а во колкава мера биолошки производ. Но, некои нешта се сигурни: човекот е единствено суштество што има свој јазик во вистинска смисла на зборот, и обратно: јазик постои секаде на планетава каде што живеат луѓе.

Тесната поврзаност на човекот со јазикот ќе биде мотив на кој постојано ќе се навраќаме, бидејќи претставува клуч за разбирање на огромен дел од тајните на јазикот. Од друга страна, пак, да се проучува човековиот јазик значи да се продре во сите сфери на постоењето на нашиот вид и да се осознае голем дел од тоа што го прави човекот човек.

Фасцинантно е дека сите поседуваме сложен и ефикасен систем за комуникација во кој можеме да се снајдеме толку лесно, што ретко помислуваме на механизмите поради кои тој функционира толку добро. Задача на науката за јазикот е да ги открие и опише тие механизми, и со тоа да го продлабочи човековото знаење; задача на Јазичарница е тие сознанија да ги сподели со сите вас!

Јазичарница, мн. јазичарници ж. Место каде што се зборува за јазици, зборно место за јазичари и вљубеници во јазикот. Пример: Добре дојдовте во нашата јазичарница!

Дали некогаш сте се запрашале зошто постојат толку многу различни јазици на светот? Зошто со пријателите зборуваме поинаку отколку со професорите и шефовите? Дали сте забележале како нашите баби и дедовци некогаш користат зборови што нам ни се чинат смешни и застарени? Ви се случило ли да се замислите како бебињата го учат мајчиниот јазик? Кога може да се каже дека навистина сме научиле еден странски јазик?

Ако си ги имате поставено овие прашања, тогаш се наоѓате на вистинското место! Јазичарница е онлајн платформа преку која сакаме да поттикнеме размислување и дискусија за јазикот воопшто, за македонскиот јазик и за сите останати јазици. Јазикот ни припаѓа на сите и природно е да нѐ интересира како тој функционира. Јазичарница е место каде што ќе пишуваме за јазикот и сета негова разновидност – добре дојдовте!