Кога пред неколку месеци пишувавме за јазичниот пуризам, во дискусијата што ја поттикнавме се појави и едно одлично прашање: дали кај нас постои некаква институција што го регулира создавањето нови зборови за поимите за кои дотогаш сме немале збор? Оваа тема заслужува посебен текст, па ајде да ја отвориме!

Во општествата на големите светски јазици често постојат институции со цел редовно и ажурно збогатување на стандардниот јазик според потребите на луѓето. Поголемиот дел од ваквите регулаторни тела се ригидни и се стремат кон јазичен пуризам, но постојат и такви што се поотворени кон промени и ја следат вистинската употреба на живиот јазик. На пример, Француската академија (Académie française) ги нормира сите нови зборови што навлегуваат во јазикот и директно го контролира влијанието на другите јазици врз стандардниот француски јазик. Од друга страна, во ниедна од државите на англиското јазично подрачје не постои државно регулаторно тело од тој вид, но затоа за зборовите што стануваат дел од стандардниот јазик одлучуваат големите издавачи како Оксфорд и Кембриџ. Тие се водат по дескриптивистички принципи, па внимателно ја следат јазичната употреба и во своите речници редовно внесуваат нови зборови.

Институцијата задолжена за редовно и ажурно збогатување на македонскиот стандарден јазик е Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, во чија надлежност (меѓу другото) спаѓаат и издавањето разни речници, ажурирањето на правописот и сл. Иако издавањето такви материјали е од неспорна важност, во нашето општество е неопходно и поактивно да се следат актуелните јазични промени, потребите од нови зборови и прашањата околу нивната правилна употреба во стандардниот јазик. Причините за недоволната активност на Институтот се сигурно многубројни – недостиг на средства, кадар, добра организација итн. Меѓутоа, без оглед на причините, недостигот од такви активности навистина се чувствува и има свои последици, особено во време на големи општествени промени, кои секогаш носат нови концепти што треба да добијат свое име.

Зошто спомнуваме редовност и ажурност? Кога луѓето се соочуваат со нови предмети и појави, ако веќе знаат дека постои збор во друг јазик што точно го опишува дадениот концепт, многу е полесно да го преземат тој збор отколку да сковаат нов. Во современото општество комуникацијата се одвива толку брзо, што нема време да се чека новите изрази да добијат нечие одобрување. Со други зборови, јазикот се менува преку неговата употреба, а не може да се направи пауза и тој да се „замрзне“ за да се извршат интервенции што ќе бидат поприфатливи за неговите корисници. Всушност, од гледна точка на лингвистиката, не може да го негираме постењето на ниту еден збор ако има многу луѓе што го користат, дури и кога нам лично воопшто не ни се допаѓа. Но, тоа што може да се направи (преку соодветната институција) е да се предложи некаква алтернатива што е можно поскоро, која на тој начин би добила шанса да се натпреварува со формата која е „непожелна“.

На пример, во текот на последнава година се случија драстични промени во начинот на кој комуницираме во секојдневниот живот, бидејќи моравме сета комуникација да ја префрлиме на интернет. Ова го подразбираше и образовниот процес во кој се вклучени илјадници деца и наставници во целата држава. Со новите платформи за држење настава на далечина се јави потреба од еден цел нов вокабулар поврзан со софтверот за видеоповици, кој не беше преведен на македонски кога почна да се употребува на државно ниво. Како резултат на тоа, вистинската потреба да се зборува за различни функции на платформата ја задоволија зборови како: шерне, мјутне, кикне, скрин итн. Цела година подоцна, сѐ уште се слушаат критики во однос на тоа како учениците го користат јазикот за време на дигиталната настава, иако решение не е понудено од ниту една страна (вклучувајќи го и Министерството за образование и наука, кое е одговорно за образовниот процес). Дури и да се понуди некакво решение, сега е веќе предоцна, бидејќи англиските зборови се веќе зацврстени во секојдневната употреба на илјадници млади луѓе во државата.

Што можеме да направиме сите ние како поединци? Проактивност во однос на стандардниот јазик не треба да покажуваат само вработените во ИМЈ или МОН, туку сите што професионално се занимаваат со употребата на стандардниот јазик – новинарите, уредниците, преведувачите, лекторите, професорите… Сепак, многу би било полесно за сите кога препораките за употребата на нови зборови би биле институционално регулирани, бидејќи така може и најлесно да се следат. Иако слушаме многу критики за јазикот што го користат најмладите, важно е да се нагласи дека вината не е кај нив; фактот дека се работи за толку широка употреба посочува дека постои очигледен системски недостиг во работата на институциите што мора да се надомести.

Овие три текста биле објавени во три различни периоди во распон од 76 години во истиот дневен весник, Нова Македонија. Иако без проблем ги разбираме сите три текста, веднаш забележуваме дека постојат и некои разлики во јазикот. Колку подалеку во минатото одиме, толку подалечна изгледа формата на јазикот од она на што сме навикнати денес.

Интересно е дека воопшто не ни мора да се навраќаме многу години назад во времето за да забележиме промени во јазикот што нѐ опкружува. Јазикот што го користиме кога зборуваме со нашите другари и другарки во многу нешта се разликува од тој што го користеле нашите родители во опуштен муабет со нивните блиски. Најбрзо и најзабележливо се менуваат зборовите што ги користиме, па дури може да се каже дека секоја генерација има свои зборови, кои може да се употребуваат за да го засилат чувството на припадност. На пример, кога некои од постарите генерации изразуваат воодушевување, може да речат дека нешто е шизичко; генерациите по нив велат дека нешто е закон, а уште помладите генерации би рекле дека нешто е јако. Секако, овие зборови може секој да ги користи, но сепак шансите дека ќе чуете тинејџер да рече шизичко или пензионер да рече јако се мали!

Овој податок ни открива една од многубројните причини поради кои доаѓа до јазични промени: запазување на неговата експресивност. Ако еден збор се користи подолго време со исто значење, може да се случи зборувачите на јазикот веќе да не го доживуваат толку силно и да бараат некој друг збор со поголем интензитет, кој и повеќе ќе одговара на „духот“ на нивната генерација. Истовремено, вреди да се нагласи дека младите корисници на јазикот се често токму тие што ја започнуваат промената во јазикот, а тоа е сосема природно.

Јазичните промени на ниво на зборови се најзабележливи и подразбираат и навлегување на нови зборови во јазикот, но и губење на некои зборови од кои веќе нема потреба. Јазикот што го зборуваме ги отсликува нашите потреби, нашето секојдневие и предметите што ги користиме. Кога некоја појава станува актуелна и за неа многу се зборува, логично е да ни притребаат нови зборови со кои најпрецизно и најлесно ќе можеме да се разбереме кога комуницираме во врска со неа. На пример, лингвистите насекаде низ светот во последнава година будно го следат јазикот поврзан со пандемијата на коронавирусот: новите зборови што масовно навлегоа во сите јазици на кои се пишува и се говори за ситуацијата, метафорите што ги користиме за да го опишеме нашето искуство, значењето со кое сите почнавме да ги поврзуваме зборовите маска, дистанца итн.

Од друга страна, постојат зборови што означуваат предмети, места или појави што порано биле дел од секојдневието на нашите предци, но со развојот на технологијата престанале да се употребуваат или станале излишни. Покрај тоа, во зависност од тоа како се менува реалноста околу нас, се менува дури и нашата ментална слика т.е. тоа што си го замислуваме кога употребуваме одреден збор. Помислете на зборот чинија. За повеќето луѓе во современото општество првата помисла е порцеланска, керамичка или пластична чинија, бидејќи повеќето чинии што ги употребуваме во секојдневниот живот се најчесто направени од тие материјали. Меѓутоа, секојдневието на нашите предци било исполнето со погрубо изработени метални и дрвени чинии, па така и сликата што ја имале за тој предмет во главата сигурно била малку поинаква.

Покрај фондот на зборови, и гласовниот систем и граматиката на сите јазици се подложни на промени, иако таквите промени се одвиваат доста побавно. На пример, разликите помеѓу македонскиот и бугарскиот јазик за кои пишувавме се резултат на такви подолгорочни системски промени.

Промените почнуваат во говорениот јазик, но дури ни пишаниот стандарден јазик не е сосема ригиден. Со оглед на тоа дека неговата најважна функција е јасна и непречена комуникација, зборувачите и него го приспособуваат на своите комуникативни потреби. Во вториот текст на оваа тема ќе зборуваме за уште неколку начини на кои јазикот се менува и за ставот на луѓето кон тие промени.