Освен зборовите во јазикот, кои може да се менуваат прилично брзо, и граматиката и гласовниот систем се подложни на промени, и тоа е така во сите јазици.

До јазични промени доаѓа поради разни фактори, кои може да произлегуваат од суштинските особености и тенденции на човековите јазици, од начинот на кој луѓето го користат јазикот, како и од контактот помеѓу различните јазици или дијалекти што ги зборуваат различни заедници.

Така, како корисници на кој било човечки јазик, сите несвесно се стремиме да изразиме што е можно повеќе со што е можно помалку напор. Оваа тенденција може да го објасни, на пример, испуштањето на некои гласови во разговорниот јазик: што → шо, сега → сеа. Од друга страна, пак, сакаме тоа што го кажуваме да биде јасно и недвосмислено, дури и под услов да ни требаат повеќе зборови. На пример, во македонскиот постои удвојување на предметот: Ја гледам книгата, иако во други јазици доволно е предметот да се каже само еднаш (Vidim knjigu; I see the book). На тој начин овие процеси се во постојан натпревар – на едната страна се наоѓаат принципите на јазична економија и леснотија на изговор, наспроти стремежот кон јасност и недвосмисленост на другата страна.

Друг многу чест начин на кој јазиците се менуваат е по аналогија. Јазичните промени по аналогија се случуваат кога одредена јазична форма се менува за да ги следи истите правила како друга форма што ѝ е слична по облик или по значење. Пример за тоа се зборообразувачките процеси поврзани со именките ден и ноќ, кои се значенски поврзани. Иако ден во стандардниот македонски јазик е именка од машки род, во народниот јазик често се користи во женски род, па по аналогија со ноќ → ноќта среќаваме и ден → дента. Ова е особено очигледно во прилози како утредента. Аналогијата е силен принцип, кој има тенденција да го поедностави и изедначи системот и да ги приспособи формите што отстапуваат од шемата. Во конкретниов пример, со членување на ден како да е женски род (дента), именката може да се користи како прилог, по аналогија на ноќта. 

Што значи за корисниците на еден јазик фактот дека тој се менува?

Повеќето зборувачи на еден јазик ги доживуваат јазичните промени како нешто негативно, односно сметаат дека тие водат до пропаѓање и уништување на јазикот. Ст(р)авот дека јазикот на новите генерации станува нешто непрепознатливо и непосакувано е нешто што постоело отсекогаш и веројатно ќе постои и во иднина. Постојат дури и историски записи што сведочат дека учени луѓе изразувале загриженост за форми во јазикот што за нив биле нови, а денес се сосема нормален и неспорен дел од јазикот. Некои причини за ваквото размислување се носталгијата, општиот страв од промени, загриженоста за „чистотата“ на јазикот, класните предрасуди и верувањето дека некои јазици се едноставно подобри од некои други.

Постои и гледиштето дека јазичните промени водат до некој „повисок стадиум“ на развојот на еден јазик. Вака размислувале пред сѐ некои филолози од 19 век, кои го споредувале јазикот со жив организам што еволуира, сѐ додека не достигне некој естетски идеал на пишан литературен јазик (лингвистот Ото Јесперсен, на пример, сметал дека упростувањето на англискиот јазик води кон негово подобрување). Иако споредбата на јазикот со живо суштество што постојано се менува е многу привлечна, факт е дека јазикот не е живо суштество бидејќи не може да се менува сам од себе. Сѐ што се случува во јазикот е нераскинливо поврзано со човекот; нашиот јазик зависи од нашите потреби да се изразиме онака како што сакаме.

Современите лингвисти гледаат на јазичните промени објективно: јазикот ниту се уништува, ниту еволуира, туку едноставно се менува, како што истовремено се менуваат и луѓето, технологијата, предметите што нѐ опкружуваат, општествата и заедниците во кои се движиме. Лингвистите ги следат јазичните процеси со голем интерес, бидејќи од нив може да се дознае многу за промените во сите области од нашите животи. Токму затоа, промените во јазикот не се нешто ново и загрижувачко, туку сведочат за неговата виталност како систем за комуникација што постојано се менува за да може да одговара на потребите на неговите корисници.

Македонскиот и бугарскиот јазик заедно ја сочинуваат источната гранка на јужнословенските јазици и се соседи во јужнословенскиот дијалектен континуум. Тоа значи дека низ дијалектите на овие два јазика може да се најдат голем број заеднички јазични особини, кои може да бидат понагласени во некои дијалекти или воопшто да не постојат во други. Поради тоа, во овој и во следниот текст ќе се фокусираме само на стандардните варијанти на двата јазика и тоа на особините по кои се разликуваат.

Предмет на овој текст се структурните разлики помеѓу двата јазика, а не разликите во зборовите што се дел од нив. Имено, варијации во лексиката често постојат и помеѓу дијалектите во рамките на еден јазик, бидејќи фондот на зборови што ги има еден јазик е подложен на разни влијанија поради кои се менува. Од друга страна, структурата на јазикот постепено се менува со развојот на јазикот под влијание на различни фактори: контакт со други јазици, различни процеси на стандардизација итн.

Како резултат на овие промени, македонскиот стандарден јазик денеска има особини што не се среќаваат во бугарскиот стандарден јазик. Еве осум од нив:

1. Определен третосложен акцент

Една од типичните особености на македонскиот јазик е определениот (фиксиран) третосложен акцент. Тоа значи дека акцентот скоро секогаш паѓа на третиот слог од крајот на зборот кај трисложните и повеќесложните зборови, односно на вториот слог од крајот на зборот кај двосложните зборови. За разлика од него, акцентот во бугарскиот јазик е слободен и подвижен, па може да се падне на кој било слог во зборот.

• македонски: грáд, грáдот, грáдови, градóвите
• бугарски: грáд, градъ́т, градовé, градовéте

2. Губење на гласот х

Развојот на македонскиот јазик уште од 16 век бележи процес на постепено исчезнување на гласот х или негова замена со в или ф (шетах → шетав). Овој глас во македонскиот стандарден јазик денес се среќава во некои изворни словенски зборови (храна, храброст) и во заемки од интернационалната лексика (хемија, хигиена), но исчезнал од почетната и меѓувокалната позиција, како и од глаголскиот систем. Сите тие се позиции на кои гласот х и денес се среќава во бугарскиот стандарден јазик.

• македонски: убава, снаа, бев
• бугарски: хубава, снаха, бях

3. Троен определен член

Македонскиот стандарден јазик е единствениот стандарден словенски јазик во кој постои тројниот определен член: форми за општа определеност (-та, -от, -то, -те, -та), форми за определеност кога предметот или личноста се блиску до говорителот (-ва, -ов, -во, -ве, -ва) и форми за определеност кога се далеку од говорителот (-на, -он, -но, -не, -на). Во бугарскиот стандарден јазик постои само категоријата за општа определеност, со форми за женски, машки и среден род и за множина. Во рамките на машкиот род постојат две форми на членот, но нивната употреба зависи од функцијата на именката во реченицата, а не од просторната или од временската определеност.

• македонски: соба → собата, собава, собана; собите, собиве, собине
• бугарски: стая → стаята; стаите

4. Три форми на показните заменки

Слично како кај членот, и показните заменки во македонскиот стандарден јазик имаат три форми: за посочување блиски предмети и лица (оваа, овој, ова, овие), подалечни предмети и лица (онаа, оној, она, оние) и посочување без просторна и временска определеност (таа, тој, тоа, тие). Во бугарскиот стандарден јазик постојат само две категории: блискост (този/тоя, тази/тая, това/туй, тези/тия) и оддалеченост (онзи/оня, онази/оная, онова/онуй, онeзи/ония).

• македонски: тоа списание, ова списание, она списание
• бугарски: това списание, онова списание

5. Множина со -иња во среден род

Во македонскиот стандарден јазик, некои именки од среден род што завршуваат на -е образуваат множина со наставката -иња. Во бугарскиот јазик, именките од среден род што завршуваат на -е најчесто образуваат множина со наставката –(е)та или -(е)на, а наставката -иња воопшто не постои.

• македонски: море → мориња, име → имиња
• бугарски: : море → морета, име → имена

6. Две минати неопределени времиња – со сум и со има

Македонскиот стандарден јазик е единствениот стандарден словенски јазик во кој постои минато неопределено време (т.н. перфект) што се образува со помошниот глагол има и глаголска придавка во среден род. Ова граматичко време во лингвистиката го нарекуваме има-перфект и може да се спореди со времето present perfect во англискиот, Perfekt во германскиот и passé composé во францускиот јазик. Ваквата конструкција на има со глаголска придавка постои и во некои нестандардни форми на бугарскиот јазик, но не е дел од стандардниот јазик и не е толку развиена и широко распространета како во македонскиот.

• македонски: Ги имам прочитано сите негови книги.

7. Глаголски придавки од сите глаголи

Оваа интересна одлика на македонскиот јазик произлегува од постоењето на има-перфектот (види во претходната точка), кој може да се употреби со сите глаголи. Поради тоа, глаголска придавка (види ги примерите подолу) може да се образува од сите глаголи, без оглед на тоа дали се преодни или непреодни, повратни или неповратни, свршени или несвршени. Од друга страна, во бугарскиот стандарден јазик постојат само глаголски придавки од преодни и повратни глаголи, бидејќи нивната употреба е секогаш поврзана со врската помеѓу глаголот и директниот предмет (а непреодните глаголи немаат директен предмет).

• македонски: пишува → пишуванo, напише → напишанo, дојде → дојденo
• бугарски: пиша → писанo, напиша → написанo, дойда → /

8. Задолжително удвојување на предметот

Задолжителното удвојувањето на директниот и индиректниот предмет е интересна и уникатна карактеристика на македонскиот јазик. Тоа значи дека секогаш кога како дел од предметот во реченицата се јавува определена именка (на пример членувана именка или лично име), неа мора да ја придружува и кратка заменска форма. Таа се согласува со именката по лице, род и број, а во различните форми за директен и индиректен предмет се гледаат остатоци од падежниот систем својствен за повеќето словенски јазици. Во бугарскиот стандарден јазик ова удвојување е незадолжително и ограничено на примери кога треба да се истакне односот на елементите во реченицата.

• македонски:
  • Веќе ја напишав статијата.
  • Учителoт им зборува на учениците.
• бугарски:
  • Написах вече статията.
  • Учителят говори на учениците.

Ова се осум од јазичните особини на македонскиот стандарден јазик што го прават различен од бугарскиот – во продолжение откријте ги и особеностите на бугарскиот јазик што ги нема во македонскиот јазик.