Кога пишувавме за јазичниот прескриптивизам и пуризам, нагласивме дека стандардниот јазик е само една од варијантите на еден јазик:

„Стандардниот јазик во општеството служи како неутрален јазик на образованието и официјалната комуникација, но за лингвистите тој не е „подобар“ или „поправилен“ од другите варијанти на јазикот (разговорниот јазик и дијалектите). Употребата на стандардниот јазик во секој случај мора да се регулира и во тоа клучна улога имаат лекторите, но нивните интервенции мора да се ограничат само на ситуациите во кои се употребува стандардниот јазик.“ (извор)

Јазикот на еден народ го сочинуваат и стандардниот јазик и сите нестандардни варијанти што ги користат луѓето што го зборуваат тој јазик како мајчин, па така:

„Тоа што некој збор е нестандарден или од туѓо потекло не значи дека не е македонски; ако голем број луѓе го употребуваат, тогаш е дел од јазикот, сакале ние или не. Покрај тоа, факт е дека секој има право во својот говор да ги користи само зборовите што му се допаѓаат, но тоа не значи и дека смее да го осудува или поправа јазикот на другите луѓе.“ (извор)

Сите овие форми и варијанти на јазикот се сосема легитимни, но важно е да знаеме да разграничиме во кои случаи каква варијанта на јазикот треба да се користи – стандардна или нестандардна. Во секојдневниот живот е сосема вообичаено да користиме разговорен јазик, дијалект, заемки од странски јазици и сл., особено кога зборуваме со пријатели и познаници, или, пак, се наоѓаме во неформална ситуација (во продавница, во автобус, на пазар…). Дури и во рамки на разговорниот јазик постојат разлики во начинот на кој се изразуваме во зависност од соговорниците, целта на комуникацијата, расположението… Но, исто толку важно е и да се почитуваат ситуациите во кои навистина мора да се потрудиме и правилно да го употребуваме стандардниот јазик, како на пример кога сме вклучени во образованието (без оглед дали како ученици или како наставници), кога даваме пишана или усна изјава за медиумите, кога официјално претставуваме некоја организација итн.

Вистина е дека денеска во Македонија свесноста за употребата на стандардниот јазик не е на завидно ниво, и тоа особено паѓа в очи во медиумите, книгите што се печатат без соодветна лектура, јазикот на политичарите… Сепак, тоа што стандардниот јазик не се користи така како што треба не значи дека треба да се инсистира на негова употреба таму каде што не му е местото. Проблемот со јазичниот прескриптивизам настапува кога строгите правила на стандардниот јазик по секоја цена се спроведуваат и надвор од него. Во сите ситуации во кои треба да се трудиме да го употребуваме стандардниот јазик најдобро што можеме, мора да внимаваме на правилата на правописот или правоговорот. Меѓутоа, во сите останати ситуации, во ред е да си зборуваме така како што си зборуваме.

Како членови на една јазична заедница потребно е да размислуваме за тоа како го користиме јазикот и ние и другите околу нас. Ова не е едноставна тема што може да се отвори и да се затвори во кратко време, туку нешто за што ќе треба да се развие свест и постојана дискусија. Начинот на кој зборуваме за јазикот треба да вклучува разбирање за разликите меѓу зборувачите и почит кон сечие право да зборува така како што сака на својот мајчин јазик.

Таквата свесност е истовремено одговорност и на секој поединец и на целото општество. Јазикот што го користат јавните личности, новинарите, наставниците итн. би требало да биде пример за тоа каков начин на изразување е соодветен во секоја ситуација. Освен тоа, потребно е сите варијанти на јазикот (стандарден јазик, дијалекти, разговорен јазик) да се признаат како еднаквовредни и секоја од нив да го најде своето место и својата функција во општеството. Движењето меѓу различните варијанти во зависност од тоа со кого и каде комуницираме треба да се разбере како нешто најприродно од кое зависи здравиот однос кон јазикот.

Дали ви се случило некој да ви рече дека не го владеете својот мајчин јазик? Сите некогаш сме се поколебале околу правилниот начин да се каже нешто. Всушност ни лингвистите не се рамнодушни во однос на оваа тема!

Централната цел на лингвистиката како наука за јазикот е да ги открие тајните на човековиот јазик и да разбере како тој функционира. Научниот метод подразбира објективност при набљудувањето на предметот на истражување, па така, на пример, биологот може да ги проучува специфичните особини на пингвините без да ги суди за тоа што се толку нетипични птици. Така и лингвистите само го опишуваат јазикот што го проучуваат, а стекнатото знаење вообичаено не го користат за да го поправаат начинот на изразување на луѓето што зборуваат одреден јазик.

Во лингвистиката се водиме по начелото дека сите јазици и сите варијанти на еден јазик се рамноправни и подеднакво интересни за проучување. Секој телефонски разговор, твит, антички законик, рецепт за торта, политички говор или муабет на пазар е валиден јазичен податок што лингвистите може да го искористат во своите истражувања.

Меѓутоа, една од последиците на тоа што јазикот во целост им припаѓа на сите што го зборуваат е што сите имаме некакви ставови околу тоа како нашиот јазик звучи и како треба да звучи. Јазикот на една заедница секогаш постои во рамки на некакво општество и на различни начини ги отсликува состојбите што постојат во него; на пример, јазикот што го зборуваме открива многу за тоа на која општествена група ѝ припаѓаме. Во сите општества низ историјата секогаш јазикот на богатите, образованите и моќните се сметал за престижен, односно се вреднувал повеќе од јазикот на обичните луѓе, сиромашните и необразованите. Врз основа на тоа, се изделувале јазичните особини што се сметале за пожелни и прифатливи од една страна, и таквите што биле осудувани од друга страна.

Верувањето дека само една јазична варијанта е „точна“ и има посебен статус во однос на другите, кои се „погрешни“, се нарекува јазичен прескриптивизам. Ова е тесно поврзано со идејата дека кога во јазикот постојат два или повеќе начина да се изрази истата работа, само еден од нив може да е „правилен“. Од друга страна, употребата на другите варијанти во очите на прескриптивистите може да создаде впечаток дека тој што зборува е неписмен, необразован или не се потрудил доволно. 

Најчесто варијантата што се зема како „точна“ и во споредба со која другите начини на изразување се сметаат за „погрешни“ е стандардниот јазик (оттаму доаѓа и терминот прескриптивизам – се однесува на пропишаните правила што ги наоѓаме во правописите, речниците и граматиките). Стандардниот јазик во општеството служи како неутрален јазик на образованието и официјалната комуникација, но за лингвистите тој не е „подобар“ или „поправилен“ од другите варијанти на јазикот (разговорниот јазик и дијалектите). Употребата на стандардниот јазик во секој случај мора да се регулира и во тоа клучна улога имаат лекторите, но нивните интервенции мора да се ограничат само на ситуациите во кои се употребува стандардниот јазик.

Во реалноста, секако, варијацијата во јазикот, односно постоењето на повеќе варијанти за истата работа, сведочи за богатството, разновидноста и креативноста на човековиот јазик. Постоењето на тие варијанти се должи на најразлични фактори: возраста и потеклото на тој што зборува, различните дијалекти, дали се работи за пишан или говорен јазик, постар или понов јазичен материјал, или пак се работи за варијација што не е условена од ниту еден фактор  – понекогаш навистина едноставно имаме повеќе начини да кажеме едно исто нешто. Постоењето на варијација е возбудливо за лингвистите, бидејќи може да биде предвесник на промени во јазикот што се случуваат пред нашите очи.

Меѓутоа, кога зборувачите на еден јазик се соочуваат со повеќе варијанти, тоа кај нив може да доведе до сомневање во сопствените јазични способности при користењето на мајчиниот јазик. На пример, ако во нашиот дијалект множина од јаболко е јаболка и таа е единствената форма што сме ја слушале и читале, а одеднаш слушнеме роден говорител на македонскиот јазик што вели јаболки, природно е да се посомневаме дека некој од нас греши. Во ваквите случаи, прескриптивизмот знае да понуди едноставно решение: сигурно само една од понудените варијанти е правилна, а другите се погрешни. Тоа доведува до едно од најчесто поставуваните прашања: Како е правилно?

Прескриптивизмот на прв поглед изгледа како совесна грижа за јазикот, но претераното поправање на јазикот што го користат луѓето во своето секојдневие е всушност штетно за неговиот развој и за односите меѓу различните зборувачи. Јазикот им припаѓа на сите негови корисници и не може да се оддели од нив. Според ова, лингвистите немаат улога на „чувари на јазикот“, токму бидејќи идејата е тој да не се чува од никого, туку напротив, да се уважува секој начин на кој луѓето го користат. Вистинската грижа за јазикот подразбира воочување на соодветната варијанта што треба да се употреби во дадена ситуација и отвореност кон различните начини на кои може да се изразуваме.

За крај, да одговориме на прашањето во насловот – и двете опции се правилни, бидејќи и двете се многу чести во македонскиот јазик! Стандардна е само множинската форма јаболка, па би требало таа да е формата што ја слушаме на телевизија или ја читаме во учебниците. Сепак, ако чичкото на пазар напишал дека продава зелени јаболки, нема потреба да го поправаме, бидејќи станува збор за неформална комуникација што сепак се одвива на македонски јазик.

Во последната недела од октомври објавивме кратка анкета во која ве прашавме како велите по дома за чинија, девојче и бакнува. За само четири дена анкетата ја пополнија 680 луѓе од сите краишта на Македонија, што значи дека собравме доволно материјал за да ви претставиме еден исечок од вистинскиот жив македонски јазик, така како што се зборува денес во земјата и надвор од неа. 

Накратко за дијалектите

Во секој јазик на планетава е нормално да постои варијација што директно произлегува од човечкиот фактор, т.е. од тоа каде и како живеат луѓето што го зборуваат тој јазик. Локалните варијанти на јазикот се нарекуваат дијалекти. Тие се развиваат непосредно, без ничија интервенција и го рефлектираат природниот развој на јазикот (за разлика од стандардниот јазик).

И покрај тоа што никој не го насочува развојот на дијалектите, сите тие претставуваат целосни системи за себе во кои владеат непишани внатрешни правила. Затоа меѓу различните дијалекти на еден јазик постојат голем број разлики на секое јазично ниво, како на пример во зборовите што се користат (лексиката), во акцентот, во глаголските форми, во начинот на кој се изговараат гласовите итн. Специфичната комбинација од јазични особини на дијалектот во кој сме израснале е нашиот мајчин јазик и поради ова е тешко да имитираме нечиј дијалект, дури и кога е сроден со нашиот.

Сето ова важи за сите јазици, но овојпат ќе ставиме акцент на македонскиот јазик и неговите дијалекти и ќе разгледаме неколку конкретни примери.

За македонските дијалекти

Македонските дијалекти се делат на три големи групи што ги нарекуваме наречја: западно, југоисточно и северно наречје. Во рамките на наречјата се издвојуваат различните дијалекти, кои, пак, се состојат од повеќе говори. Всушност, говорот претставува најмала одделна географска јазична единица, а дијалектот покрива неколку поврзани говори. Сепак, во овој текст главно го користиме терминот дијалект како општ назив за сите овие регионални варијанти.

Дијалектите на македонскиот јазик се проучувани и опишувани од страна на многу видни лингвисти, па ако сакате да научите повеќе за нив ви ги препорачуваме следниве извори:

• „Дијалектите на македонскиот јазик“ (3 тома) од Божидар Видоески, издание на МАНУ (електронска верзија на сите три тома);
• Лингвистички атлас на македонските дијалекти во издание на Истражувачкиот центар за ареална лингвистика “Божидар Видоески” при МАНУ (електронска верзија на атласот);
• Интерактивна карта на пишувани и снимени текстови на разни македонски дијалекти (сините топчиња се снимки, а црвените се текстови).

Овие изданија и други слични извори може да најдете на порталот Дигитални ресурси за македонските дијалекти, проект на Истражувачкиот центар за ареална лингвистика “Божидар Видоески” при МАНУ.

Разновидноста на македонските дијалекти преку три поими

Целта на нашето кратко истражување беше прегледно да ја прикажеме разновидноста на македонските дијалекти кои активно се зборуваат денес. Поимите што ги избравме беа чинија, девојче и бакнува, бидејќи се чести и секојдневни зборови за кои веќе сме чуле многу интересни локални варијанти. Нѐ интересираше кои зборови и форми се употребуваат во кој дел од Македонија, а податоците што ги собравме ќе ги искористиме понатаму за да одговориме и на некои други прашања. Секако, дијалектите не се разликуваат меѓу себе само по зборовите што се користат, но тоа е аспектот што најчесто прв се забележува кога стапуваме во контакт со луѓе што зборуваат поинаков дијалект од нашиот.

Во продолжение ви ги претставуваме нашите резултати илустрирани преку три карти што јасно ја прикажуваат распространетоста на локалните варијанти во 25 места.

Имаш ваган? Еве мисур!

Македонско момиче, китка шарена

Како се цунуваме низ Македонија

---

Кога зборуваме за дијалекти, зборуваме за најактивниот и најавтентичниот дел од јазикот, а не за нешто што е статично и врзано за минатото. Распространетоста на трите избрани поими што ги истраживме претставува само еден мал дел од вистинската ризница на интересните јазични разлики меѓу говорителите на македонскиот јазик. 

* Како основа за четирите карти во оваа објава ги искористивме оваа и оваа мапа.

Не постојат две човечки суштества што се сосема исти, дури и кога се работи за идентични близнаци. Исто како што сите имаме различни отпечатоци на прстите и различни гласови, постојат разлики во начинот на кој зборуваме, дури и кога во една група сите зборуваме ист јазик (македонски, дански, јапонски…). Разликите во јазикот што го користиме се условени од различни фактори: кога и каде сме се родиле, со кого го поминуваме најголемиот дел од времето, каде сме оделе на училиште, дали зборуваме други јазици и уште многу други нешта.

Меѓутоа, иако сме сите различни, постојат ситуации кога треба да се изразиме на начин што ќе можат да го разберат сите што го зборуваат истиот јазик, без разлика на тоа каде се родиле, колку се стари или образовани. Тоа е стандардниот јазик – неутрален, надрегионален, службен јазик со практична комуникативна функција. Неговата цел е да биде еднаков и јасен за сите негови корисници. Тој е пишаниот и устен јазик на медиумите и на државните институции, на образованието и на литературата (уметничка* и стручна), односно на сѐ што официјално се објавува. Воедно, тоа е и јазикот што се поврзува со државноста и со националниот идентитет.

Покрај институциите, стандардниот јазик (со истото значење се користи и терминот литературен јазик) го употребуваме и сите ние како поединци кога сме во формални ситуации, при контакт со институциите и медиумите, или кога едноставно сакаме да бидеме разбрани во поширок регионален контекст. Меѓутоа, факт е дека во секојдневната комуникација со семејството, пријателите, како и во поопуштен социјален контекст, не го употребуваме стандардниот јазик. Всушност, тој воопшто не е првиот јазик што го усвојуваме кога ќе се родиме и никому не му е мајчин јазик во вистинската смисла на зборот.

Тоа е така бидејќи родителите на своето дете му зборуваат на обичен, секојдневен, разговорен јазик. Разговорниот јазик варира поради многу различни фактори, а најочигледни разлики забележуваме во зависност од местото каде што сме се родиле и израснале. Кога зборуваме за таквите локални варијанти на јазикот, зборуваме за дијалекти. Дијалектот е првиот јазик што го стекнуваме преку нашите родители и непосредната околина, додека стандардниот јазик го усвојуваме преку литературата и медиумите, а најдоцна на училиште.

Дијалектите се развиваат природно и така му претходат на стандардниот јазик; без дијалекти не може да постои стандарден јазик, бидејќи нема јазичен материјал што би се стандардизирал. Кога зборуваме за развојот на различните јазици, често се среќаваме со терминот народен јазик, кој всушност само се однесува на разговорниот јазик т.е. дијалектите.

За разлика од разговорниот јазик, стандардниот јазик е свесно создаден од страна на водечките научници на еден народ, при што главниот принцип е создавање воедначени правила што ќе ги зближат сите што го зборуваат истиот јазик. Ова не значи дека тој е поважен од другите варијанти што луѓето ги зборуваат како мајчин јазик, туку тие се надополнуваат меѓу себе.

Стандардниот јазик е всушност единствена варијанта во чие одржување општеството може институционално да интервенира преку правописи, речници и граматики, во кои се запишуваат и пропишуваат неговите правила. За разлика од него, никој нема контрола врз разговорниот јазик, бидејќи сите зборувачи го користат слободно во нивното секојдневие, при што тој природно и брзо се менува. Во сите јазици промените прво се јавуваат во разговорниот јазик, па дури потоа „официјално“ стануваат дел од стандардниот јазик.

Сите стандардни и нестандардни варијанти имаат своја функција и се неопходни за развојот на еден јазик, но и за народот кој ги зборува. Покрај тоа, сите имаат свои внатрешни правила, па затоа се подеднакво интересни за лингвистите.

* Во уметничката литература не се користи само стандарден јазик, бидејќи разговорниот јазик е често посликовит и поблизок до вистинскиот живот.