Анонимно прашање: Здравейте! Имам три въпроса за разликте между македонския и българския стандартни езици, както ги описвате по-долу, на 30-и ноември 2020 г. 1) Относно #4, не мислите ли, че българските показателни местоимения тази/тая и т.н. покриват употребата на оваа и таа и т.н.? За “посочување без просторна и временска определеност” не е ли “тия” равно на “тие”?

2) Относно #6, смятате ли за “има-перфект” следния израз в стандартния български език: “има постигнато споразумение…”? Ако да, #6 остава ли категорична разлика? Или само такава в честотата и широтата на употреба? 3) В #7, не важи ли следното? “бугарски: пиша → писанo, напиша → написанo, дойда → /” ДОШЛО Ако важи, #7 остава ли разлика?

---

Здраво! Фала за интересните прашања. Пред да ги одговориме, би сакале да истакнеме дека кај сите особености кои ги наведовме во последната објава се работи за системски разлики што се однесуваат на сржта на структурата на јазикот и на тоа како различни појави од реалноста се изразуваат преку јазикот. Инаку, тие осум особини секако не се единствените разлики меѓу двата јазика (ако ве интересира повеќе, погледнете ги коментарите од Емилија Нешкоска и Елка Јачева-Улчар тука).

Еве сега одговори на сите поединечни прашања:

1. Во врска со показните заменки, посочуваме на тоа дека во системот на македонскиот јазик (односно на македонските дијалекти) се развиле три посебни форми, додека во системот на бугарскиот јазик постојат само две. Во лингвистиката е докажано дека формите што постојат во еден јазичен систем ги отсликуваат потребите на луѓето што го зборуваат тој јазик. Од друга страна, ако во системот не постојат посебни форми за изразување на одредени концепти или појави, а се појави потреба да се изразат, луѓето спонтано почнуваат да ги употребуваат елементите што им се веќе на располагање, односно формите што веќе постојат во јазикот. И така доаѓаме до случајот со показните заменки во бугарскиот јазик – во јазичниот систем постојат само две форми за изразување на три различни категории. Како што велите вие, тази/тая во едни случаи се употребува за посочување блиски предмети и лица (македонското оваа), а во други за посочување без просторна и временска определеност (македонското таа). Разликата лежи во тоа дека едниот систем развил три посебни форми за трите категории, а другиот користи само две форми – што самото по себе е важна структурна разлика. Тука мора да се нагласи дека не кажуваме дека едното е подобро од другото, туку само ги констатираме објективните јазични особености.

2. Има-перфектот во македонскиот јазик со текот на времето се има развиено во целост и постои во системот на исто ниво со другите глаголски времиња; затоа ги посочуваме времињата во другите јазици (present perfect во англискиот, Perfekt во германскиот и passé composé во францускиот јазик) кои сосема соодветствуваат на македонскиот има-перфект. Тоа што ова време може да се користи во сите лица и за сите глаголи значи дека целосно се има граматикализирано. Во бугарскиот секако такви конструкции со глаголот има постојат, но не се целосно раширени на сите глаголи т.е. не се на истото ниво на граматикализација. Повторно доаѓаме до тоа дека не се работи за разлики во употребата или зачестеноста, туку за суштински структурни разлики меѓу двата јазика.

3. Глаголските придавки во македонскиот јазик може да се образуваат од буквално сите глаголи (со наставките –т и –н), што е директно поврзано со целосната граматикализација на има-перфектот. Во низата пиша → писанo, напиша → написанo, дойда → / вие предлагате дошло наместо косата црта, но тоа не е формата што е потребна таму; формата, кога би постоела, би гласела нешто како *дойдано (но такво нешто не постои, и затоа ставаме ѕвездичка пред формата). Дошло е друга нелична глаголска форма (во македонскиот ја нарекуваме глаголска л-форма), која постои и во македонскиот и во бугарскиот јазик, но се користи во сосема други конструкции и контексти.

Се надеваме дека ги разјаснивме овие работи, пишете ни слободно ако имате и други прашања 🙂

Македонскиот и бугарскиот јазик заедно ја сочинуваат источната гранка на јужнословенските јазици и се соседи во јужнословенскиот дијалектен континуум. Тоа значи дека низ дијалектите на овие два јазика може да се најдат голем број заеднички јазични особини, кои може да бидат понагласени во некои дијалекти или воопшто да не постојат во други. Поради тоа, во овој и во следниот текст ќе се фокусираме само на стандардните варијанти на двата јазика и тоа на особините по кои се разликуваат.

Предмет на овој текст се структурните разлики помеѓу двата јазика, а не разликите во зборовите што се дел од нив. Имено, варијации во лексиката често постојат и помеѓу дијалектите во рамките на еден јазик, бидејќи фондот на зборови што ги има еден јазик е подложен на разни влијанија поради кои се менува. Од друга страна, структурата на јазикот постепено се менува со развојот на јазикот под влијание на различни фактори: контакт со други јазици, различни процеси на стандардизација итн.

Како резултат на овие промени, македонскиот стандарден јазик денеска има особини што не се среќаваат во бугарскиот стандарден јазик. Еве осум од нив:

1. Определен третосложен акцент

Една од типичните особености на македонскиот јазик е определениот (фиксиран) третосложен акцент. Тоа значи дека акцентот скоро секогаш паѓа на третиот слог од крајот на зборот кај трисложните и повеќесложните зборови, односно на вториот слог од крајот на зборот кај двосложните зборови. За разлика од него, акцентот во бугарскиот јазик е слободен и подвижен, па може да се падне на кој било слог во зборот.

• македонски: грáд, грáдот, грáдови, градóвите
• бугарски: грáд, градъ́т, градовé, градовéте

2. Губење на гласот х

Развојот на македонскиот јазик уште од 16 век бележи процес на постепено исчезнување на гласот х или негова замена со в или ф (шетах → шетав). Овој глас во македонскиот стандарден јазик денес се среќава во некои изворни словенски зборови (храна, храброст) и во заемки од интернационалната лексика (хемија, хигиена), но исчезнал од почетната и меѓувокалната позиција, како и од глаголскиот систем. Сите тие се позиции на кои гласот х и денес се среќава во бугарскиот стандарден јазик.

• македонски: убава, снаа, бев
• бугарски: хубава, снаха, бях

3. Троен определен член

Македонскиот стандарден јазик е единствениот стандарден словенски јазик во кој постои тројниот определен член: форми за општа определеност (-та, -от, -то, -те, -та), форми за определеност кога предметот или личноста се блиску до говорителот (-ва, -ов, -во, -ве, -ва) и форми за определеност кога се далеку од говорителот (-на, -он, -но, -не, -на). Во бугарскиот стандарден јазик постои само категоријата за општа определеност, со форми за женски, машки и среден род и за множина. Во рамките на машкиот род постојат две форми на членот, но нивната употреба зависи од функцијата на именката во реченицата, а не од просторната или од временската определеност.

• македонски: соба → собата, собава, собана; собите, собиве, собине
• бугарски: стая → стаята; стаите

4. Три форми на показните заменки

Слично како кај членот, и показните заменки во македонскиот стандарден јазик имаат три форми: за посочување блиски предмети и лица (оваа, овој, ова, овие), подалечни предмети и лица (онаа, оној, она, оние) и посочување без просторна и временска определеност (таа, тој, тоа, тие). Во бугарскиот стандарден јазик постојат само две категории: блискост (този/тоя, тази/тая, това/туй, тези/тия) и оддалеченост (онзи/оня, онази/оная, онова/онуй, онeзи/ония).

• македонски: тоа списание, ова списание, она списание
• бугарски: това списание, онова списание

5. Множина со -иња во среден род

Во македонскиот стандарден јазик, некои именки од среден род што завршуваат на -е образуваат множина со наставката -иња. Во бугарскиот јазик, именките од среден род што завршуваат на -е најчесто образуваат множина со наставката –(е)та или -(е)на, а наставката -иња воопшто не постои.

• македонски: море → мориња, име → имиња
• бугарски: : море → морета, име → имена

6. Две минати неопределени времиња – со сум и со има

Македонскиот стандарден јазик е единствениот стандарден словенски јазик во кој постои минато неопределено време (т.н. перфект) што се образува со помошниот глагол има и глаголска придавка во среден род. Ова граматичко време во лингвистиката го нарекуваме има-перфект и може да се спореди со времето present perfect во англискиот, Perfekt во германскиот и passé composé во францускиот јазик. Ваквата конструкција на има со глаголска придавка постои и во некои нестандардни форми на бугарскиот јазик, но не е дел од стандардниот јазик и не е толку развиена и широко распространета како во македонскиот.

• македонски: Ги имам прочитано сите негови книги.

7. Глаголски придавки од сите глаголи

Оваа интересна одлика на македонскиот јазик произлегува од постоењето на има-перфектот (види во претходната точка), кој може да се употреби со сите глаголи. Поради тоа, глаголска придавка (види ги примерите подолу) може да се образува од сите глаголи, без оглед на тоа дали се преодни или непреодни, повратни или неповратни, свршени или несвршени. Од друга страна, во бугарскиот стандарден јазик постојат само глаголски придавки од преодни и повратни глаголи, бидејќи нивната употреба е секогаш поврзана со врската помеѓу глаголот и директниот предмет (а непреодните глаголи немаат директен предмет).

• македонски: пишува → пишуванo, напише → напишанo, дојде → дојденo
• бугарски: пиша → писанo, напиша → написанo, дойда → /

8. Задолжително удвојување на предметот

Задолжителното удвојувањето на директниот и индиректниот предмет е интересна и уникатна карактеристика на македонскиот јазик. Тоа значи дека секогаш кога како дел од предметот во реченицата се јавува определена именка (на пример членувана именка или лично име), неа мора да ја придружува и кратка заменска форма. Таа се согласува со именката по лице, род и број, а во различните форми за директен и индиректен предмет се гледаат остатоци од падежниот систем својствен за повеќето словенски јазици. Во бугарскиот стандарден јазик ова удвојување е незадолжително и ограничено на примери кога треба да се истакне односот на елементите во реченицата.

• македонски:
  • Веќе ја напишав статијата.
  • Учителoт им зборува на учениците.
• бугарски:
  • Написах вече статията.
  • Учителят говори на учениците.

Ова се осум од јазичните особини на македонскиот стандарден јазик што го прават различен од бугарскиот – во продолжение откријте ги и особеностите на бугарскиот јазик што ги нема во македонскиот јазик.